«Θα σας πω ένα νούμερο, απλώς τροφή για σκέψη. Τα εισοδήματα τα οποία δηλώνουμε, είναι 80 δισεκατομμύρια [στοιχεία ΑΑΔΕ για το 2021]. Η κατανάλωση η οποία δηλώνεται, είναι 140 δισεκατομμύρια [στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ για το 2022]. Θα μου πείτε, ναι, αλλά μπορεί ο άλλος να στηρίζει την κατανάλωσή του με μείωση των αποταμιεύσεων. Όχι. παράλληλα έχουμε και αύξηση αποταμιεύσεων. Ας καθίσουμε λοιπόν να δούμε σοβαρά το θέμα της τεράστιας φοροδιαφυγής, πώς με τη χρήση ηλεκτρονικών πληρωμών μπορούμε να τη μειώσουμε, επιτέλους να συνδέσουμε τις ταμειακές μηχανές με τα POS, τις ταμειακές μηχανές με την ΑΑΔΕ».
Αυτό δήλωνε το περυσινό καλοκαίρι ο
Ι. Στουρνάρας για το θέμα της παραοικονομίας.
Λίγους μήνες μετά η Ελ. Λάσκαρη έγραφε στο euro2day.gr τα επικαιροποιημένα στοιχεία για το 2022: «…οι καταναλωτικές δαπάνες των ελληνικών νοικοκυριών εκτοξεύτηκαν το 2022 στα 154,106 δισ. ευρώ, σχεδόν 25 δισ. ευρώ παραπάνω σε σχέση με το 2021.
Την ίδια ώρα, τα δηλωθέντα εισοδήματα πέρυσι στην εφορία ήταν 84,2 δισ. ευρώ.
Μια άβυσσος 70 δισ. ευρώ χωρίζει την κατανάλωση από τα δηλωθέντα εισοδήματα, αναδεικνύοντας μια ακόμα πτυχή του μεγέθους της προσπάθειας που θα πρέπει να καταβάλει η κυβέρνηση, αν θέλει να περιορίσει τη φοροδιαφυγή και την παραοικονομία.
Και αυτό παρότι η περασμένη χρονιά έκλεισε με τα νοικοκυριά να εμφανίζονται, σύμφωνα με την Τράπεζα της Ελλάδος, να έχουν αυξήσει τις καταθέσεις τους κατά περίπου 3 δισ. ευρώ».
Τα στοιχεία όντως προκαλούν κατάπληξη (και σε κάποιους, σε αυτούς που δεν μπορούν να “παραοικονομήσουν”, οργή) αλλά αυτό ας το αφήσουμε στην άκρη. Σκοπός μας είναι να δούμε πως υπολογίζεται το ύψος της παραοικονομίας και σε ποιον βαθμό τα συμπεράσματα που διατυπώνονται είναι ακριβή.
Κατ’ αρχήν ας δούμε τι ορίζουμε ως παραοικονομία. Σε γενικές γραμμές ως παραοικονομία μπορούμε να θεωρήσουμε το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων που δημιουργούν εισόδημα συντελεστών παραγωγής αλλά δεν καταγράφονται στις επίσημες κρατικές στατιστικές λόγω απόκρυψης τους.
Επιστημονικοί ορισμοί έχουν δοθεί από διάφορους μελετητές του φαινομένου (Schneider, Feige, Tanzi κ.ά) αλλά δεν θα υπεισέλθουμε σε τόσο θεωρητική αντιμετώπιση του θέματος.
Η συνολική οικονομική δραστηριότητα μιας κοινωνίας αποτελείται από τρία τμήματα:
Α) Επίσημη οικονομία, η οποία είναι όλη η δηλωμένη νόμιμη παραγωγή είτε αυτή γίνεται εντός είτε εκτός αγοράς
Β) Άτυπη οικονομία, η οικιακή οικονομία και η εθελοντική δραστηριότητα που δεν καταγράφονται στο ΑΕΠ
Γ) Παραοικονομία, η οποία αποτελείται
α/ από την αδήλωτη νόμιμη παραγωγή, δλδ παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών που δεν συνδέονται με παράνομες πράξεις (κλοπές, ναρκωτικά κλπ) αλλά αποκρύπτονται από τις φορολογικές αρχές για αποφυγή καταβολής φόρων
β/ από το αποκρυπτόμενο εισόδημα σε είδος, όπως η χρησιμοποίηση για ιδιωτικούς σκοπούς των εταιρικών περιουσιακών στοιχείων (γραφική ύλη, χρήση εταιρικών αυτοκινήτων κλπ)
γ/ από την παράνομη παραγωγή, δλδ από παράνομες (προφανώς αδήλωτες) δραστηριότητες όπως λαθρεμπόριο, διακίνηση ναρκωτικών και πορνεία.
Εμείς θα μείνουμε στην παραοικονομία που στοχεύει και συνεπάγεται την φοροδιαφυγή και από εδώ και κάτω αυτήν θα εννοούμε με τον όρο παραοικονομία. Δεν θα συμπεριλάβουμε την παραοικονομία που το εισόδημα της προκύπτει από παράνομες δραστηριότητες (“μαύρη” οικονομία) ούτε αυτήν που δεν παράγει χρηματοροές (όπως οικιακές εργασίες, φύλαξη παιδιών/γερόντων από μέλη της οικογένειας). Να τονίσουμε ότι η παραοικονομία δεν ταυτίζεται με την φοροδιαφυγή: υπάρχει παραοικονομία που προκαλεί φοροδιαφυγή (όπως η αδήλωτη εργασία) αλλά και φοροδιαφυγή που δεν προκαλείται από παραοικονομία (όπως η ψευδής καταγραφή τιμήματος αγοράς ακινήτου στα συμβόλαια).
Όπως θα δούμε και παρακάτω υπάρχουν αντικειμενικές δυσκολίες στον ακριβή υπολογισμό της παραοικονομίας (και της φοροδιαφυγής). Για την χώρα μας όμως έχουμε δυο σταθερά δεδομένα:
- αφενός ότι, ανεξαρτήτως μελετητή, όλοι καταλήγουν πως η Ελλάδα ήταν και είναι στις κορυφαίες θέσεις της παραοικονομίας στις χώρες του ΟΟΣΑ και της ΕΕ (πλην Βαλκανίων) και
- αφετέρου ότι η παραοικονομία στην Ελλάδα υπολογίζεται έως και 30%(!) του ΑΕΠ δλδ σε διπλάσιο ποσοστό από τον μ.ο. των χωρών του ΟΟΣΑ.
Σχήμα 1. Ποσοστά παραοικονομίας σε διάφορες χώρες (2016). Πηγή ΔΝΤ
Σχήμα 2: Ποσοστά παραοικονομίας σε διάφορες χώρες α) την περίοδο 2000-08, β) την περίοδο 2009-16. Πηγή ΔΝΤ
Σχήμα 3. Μια ματιά για την παραοικονομία στον πλανήτη
Σχήμα 4α και β: Η παραοικονομία ευδοκιμεί στις χώρες με χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης. Πηγή ΔΝΤ
Πως υπολογίζεται η παραοικονομία
Η παραοικονομία υπολογίζεται ως η διαφορά ανάμεσα στην “κατανάλωση” και στα “δηλωθέντα εισοδήματα”.
Τα δηλωθέντα εισοδήματα είναι αυτά που δηλώνονται στις φορολογικές αρχές (ΑΑΔΕ) και, παρότι –όπως γνωρίζουμε- υπολείπονται των πραγματικών εισοδημάτων, ως ο ένας εκ των δύο όρων της διαφοράς (“κατανάλωση” - “δηλωθέντα εισοδήματα”) είναι ακριβής (αν και όχι αληθής).
Στον Πίνακα 1 που ακολουθεί φαίνονται τα δηλωθέντα εισοδήματα για το έτος 2021 (Πηγή: Eurobank Research, Εκτιμήσεις του μεγέθους της παραοικονομίας στην Ελλάδα και προτάσεις πολιτικής)
Πίνακας 1. Δηλωθέντα εισοδήματα έτους 2021 (από ΑΑΔΕ)
Το πρόβλημα βρίσκεται στον δεύτερο όρο της διαφοράς, στην “κατανάλωση”, η οποία προκύπτει μέσα από στατιστική έρευνα. Η ΕΛΣΤΑΤ στηρίζεται προς τούτο
α) στην «Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών» (ΕΟΠ) η οποία
«…είναι μία στατιστική έρευνα με την οποία συγκεντρώνονται πληροφορίες από αντιπροσωπευτικό δείγμα νοικοκυριών για τη σύνθεσή τους, την απασχόληση των μελών τους, τις συνθήκες στέγασης και, κυρίως, για τις δαπάνες διαβίωσής τους, καθώς και για τα εισοδήματά τους. […]
Η έρευνα είναι δειγματοληπτική, με τελική δειγματοληπτική μονάδα το νοικοκυριό και μονάδες ανάλυσης τα νοικοκυριά και τα μέλη τους. Η ΕΟΠ βασίζεται σε δισταδιακή στρωματοποιημένη δειγματοληψία νοικοκυριών από πλαίσιο δειγματοληψίας, που έχει δημιουργηθεί με βάση τα στοιχεία για το Μόνιμο Πληθυσμό της Απογραφής 2011 και καλύπτει πλήρως τον πληθυσμό αναφοράς, ώστε να εξασφαλίζεται η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος.
[Για το 2021] το τελικό μέγεθος του δείγματος ανήλθε στα 6.053 νοικοκυριά (κλάσμα δειγματοληψίας περίπου 1,5‰), το οποίο ισοκατανεμήθηκε μέσα στο έτος, ώστε να επιλεγούν 4 ισοδύναμα ανεξάρτητα δείγματα που αντιστοιχούν στα 4 τρίμηνα του έτους. Ο συνολικός αριθμός των μονάδων επιφανείας ανήλθε σε 1.068.
Για την εκτίμηση των χαρακτηριστικών της έρευνας, τα στοιχεία κάθε ατόμου και κάθε νοικοκυριού του δείγματος πολλαπλασιάστηκαν με έναν αναγωγικό συντελεστή…» (βλ. ΕΛΣΤΑΤ, Δελτίο Τύπου – Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2021) και
β) στην αντιστοίχιση των στοιχείων αυτών με τον κύκλο εργασιών στο λιανικό εμπόριο.
Με βάση τα παραπάνω η ΕΛΣΤΑΤ υπολογίζει το Ακαθάριστο Διαθέσιμο Εισόδημα των Νοικοκυριών (ΑΔΕΝ) που είναι το άθροισμα α) των μισθών+συντάξεων+επιδομάτων, β) του εισοδήματος περιουσίας, γ) του ακαθάριστου λειτουργικού πλεονάσματος (περιλαμβανομένου του εισοδήματος από ακίνητα) μείον δ) τους φόρους και τις ασφαλιστικές εισφορές.
(Ουσιαστικά το Διαθέσιμο Εισόδημα είναι το εισόδημα που έχουν τα άτομα στη διάθεση τους και μπορούν είτε να το καταναλώσουν είτε να το αποταμιεύσουν)
Στην συνέχεια το ΑΔΕΝ χωρίζεται στην τελική καταναλωτική δαπάνη και στην ακαθάριστη “αποταμίευση” (Η τελευταία, να σημειώσουμε, δεν ταυτίζεται με την μεταβολή των καταθέσεων στις Τράπεζες).
Σχηματικά:
ΑΔΕΝ = μικτά εισοδήματα προ φόρων και εισφορών – (φόροι + ασφ. εισφορές)
ΑΔΕΝ = τελική καταναλωτική δαπάνη + ακαθάριστη “αποταμίευση”
Στον επόμενο Πίνακα 2 φαίνεται πως υπολογίζεται –με έμμεσο τρόπο- ο παράγοντας “κατανάλωση” που μας ενδιαφέρει ενώ στο διάγραμμα του σχήματος 5 φαίνονται η δηλωθείσα καταναλωτική δαπάνη στην ΕΟΠ, τα δηλωθέντα εισοδήματα στην ΑΑΔΕ και η “κατανάλωση”.
Πίνακας 2. Υπολογισμός ΑΔΕΝ, Τελικής Καταναλωτικής Δαπάνης (νοικοκυριών και ΜΚΙΕΝ) και “αποταμίευσης”
Σχήμα 5.
Η μπάρα 1 δείχνει την δηλωθείσα καταναλωτική δαπάνη στην ΕΟΠ (όχι τα εισοδήματα).
Η μπάρα 2 δείχνει τα δηλωθέντα εισοδήματα στην ΑΑΔΕ.
Η μπάρα 3 δείχνει την «τελική καταναλωτική δαπάνη νοικοκυριών και ΜΚΙΕΝ»=“κατανάλωση” (βάσει των Ετήσιων Μη χρηματοπιστωτικών Λογαριασμών Θεσμικών Τομέων) και κατασκευάζεται με βάση α) την ΕΟΠ και β) από την αντιστοίχιση τους με στοιχεία για τον κύκλο εργασιών στο λιανικό εμπόριο.
Αν λοιπόν είναι σωστή η μεθοδολογία της ΕΛΣΤΑΤ τόσο η δηλωθείσα δαπάνη των νοικοκυριών στην ΕΛΣΤΑΤ (μπάρα 1) όσο και το δηλωθέν εισόδημα στην ΑΑΔΕ (μπάρα 2) απέχουν αρκετά από την “κατανάλωση” (τελική καταναλωτική δαπάνη) όπως την υπολογίζει (με έμμεσο τρόπο) η ΕΛΣΤΑΤ (μπάρα 3).
Υπάρχουν «κενά» στην μεθοδολογία υπολογισμού της παραοικονομίας;
Η μεθοδολογία που ακολουθείται από την ΕΛΣΤΑΤ έχει εξ αρχής τρωτά σημεία που μπορεί να αυξάνουν ή να μειώνουν την πραγματική παραοικονομία.
Δυο λόγοι που μπορεί να φουσκώνουν την υπολογιζόμενη παραοικονομία είναι ότι
α) τα τεκμαρτά ενοίκια (τα ενοίκια που θεωρείται ότι «πληρώνουν» τα νοικοκυριά για ιδιοκατοίκηση) φουσκώνουν το «λειτουργικό πλεόνασμα των νοικοκυριών» και
β) η κατανάλωση αυξάνει επειδή σε αυτήν κατευθύνεται ένα μέρος των ληξιπρόθεσμων οφειλών προς το Δημόσιο.
Από την άλλη, η πραγματική παραοικονομία μπορεί να υποτιμάται καθώς υπάρχουν ενδείξεις ότι, με λογιστικά ή άλλα τεχνάσματα, οι επιχειρήσεις «παραοικονομούν» (για πρδγμα, για το φορολογικό έτος 2021 οι επιχειρήσεις δήλωσαν κέρδη 10,7δις και αύξηση καταθέσεων 10,5δις!).
Αντιθέτως ο τουρισμός δεν «πειράζει» την μετρούμενη παραοικονομία καθώς η κατανάλωση των τουριστών προσμετράται στις εξαγωγές της χώρας. Το ίδιο φαίνεται ότι συμβαίνει και με τα μετρητά που είχαν αποσυρθεί από τις Τράπεζες για τα «στρώματα» και τις θυρίδες την περίοδο 2010-16 καθώς, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΤτΕ, το Μ0 (=κέρματα+χαρτονομίσματα σε κυκλοφορία) πέφτει σταθερά τα τελευταία χρόνια.
Ποιοι παραοικονομούν;
Με βάση τα στοιχεία που δημοσιεύει κάθε χρόνο η ΑΑΔΕ (όπως φαίνεται και από τον Πίνακα 1 για το 2021) στην κορυφή των «υπόπτων» για παραοικονομία/φοροδιαφυγή είναι οι αγρότες και οι αυτοαπασχολούμενοι που, κατά πλειοψηφία, δηλώνουν υπερβολικά χαμηλά εισοδήματα (καλύπτουν δε το 1/3 των εργαζομένων, το υψηλότερο ποσοστό αυτοαπασχόλησης στην ΕΕ). Τα εισοδήματα μπορεί να είναι πραγματικά χαμηλά για κάποιους από αυτούς αλλά προφανώς δεν μπορεί να είναι αλήθεια για τον μ.ο. της κατηγορίας τους.
Όμως στην παραοικονομία επιδίδονται και τα νομικά πρόσωπα (οι επιχειρήσεις) χωρίς να εξαιρούνται από την παραοικονομία και μισθωτοί (του ΙΤ και του ΔΤ), φαινομενικά άνεργοι και άεργοι αλλά και συνταξιούχοι (αδήλωτη εργασία και αδήλωτες αμοιβές).
Υστερόγραφο: «Φόροι Σουηδίας, παροχές Ουγκάντας»;
Είναι το πρώτο επιχείρημα που θα ακούσει κανείς από παραοικονομούντες και φοροφυγάδες. Κι όμως, η Ελλάδα για επιχειρήσεις και αυτοπασχολούμενους(+αγρότες) αλλά, και προφανώς για κάθε είδους παραοικονομούντα, ήταν φορολογικός «παράδεισος» μέχρι το 2009 –και όχι μόνο. Ο πραγματικός φορολογικός συντελεστής-ITR (μετά την φοροδιαφυγή και την φοροκλοπή) για την κατηγορία αυτή ήταν κατά πολύ χαμηλότερος του αντίστοιχου ευρωπαϊκού μ.ο. αλλά και της εγχώριας μισθωτής εργασίας (η οποία είχε ITR στο ίδιο επίπεδο με την μισθωτή εργασία στην μέση ευρωπαϊκή χώρα). Για τον λόγο αυτό η Ελλάδα είχε πολύ λιγότερα έσοδα από φόρους και ασφαλιστικές εισφορές με προφανές αποτέλεσμα την δημιουργία ελλειμμάτων στον κρατικό προϋπολογισμό, ελλείμματα που καλύπτονταν με δανεισμό και αύξαναν το δημόσιο χρέος.
Σχήμα 7. Έσοδα από φόρους και ασφαλιστικές εισφορές % ΑΕΠ (έτος 2007). Ελλάδα 34,2%, μ.ο. ΕΕ 40,5%
Σχήμα 8. Στήλη αριστερά: φόροι % ΑΕΠ, Πίνακας δεξιά: ITR στην μισθωτή εργασία (πάνω) και στο κεφάλαιο+αυτοαπασχολούμενους (κάτω)
Όπως φαίνεται και από τα στοιχεία της EUROSTAT τα έσοδα από φόρους και ασφ/κές εισφορές ως ποσοστό του ΑΕΠ δεν έφτασαν ποτέ τα αντίστοιχα του μ.ο. της Ευρωζώνης ακόμη και στην εποχή των μνημονίων. Και απείχαν πολύ από τα αντίστοιχα της Δανίας.
Σχήμα 9. Έσοδα από φόρους και εισφορές ως ποσοστό του ΑΕΠ σε Ελλάδα (EL), μ.ο. Ευρωζώνης (EA) και Δανία (DK)
Μάλιστα σωρευτικά από το 2007 μέχρι και το 2020 η Δανία έχει εισπράξει από φόρους και εισφορές 1,4 ΑΕΠ παραπάνω από την Ελλάδα (5 ΑΕΠ έχει εισπράξει η Ελλάδα, 6,4 ΑΕΠ η Δανία).
Σχήμα 10. Επιπλέον έσοδα από φόρους και εισφορές σε ΑΕΠ της Δανίας σε σχέση με την Ελλάδα
Όμως δεν είναι σημαντικό μόνο το πόσα εισπράττει κάθε χώρα αλλά και που πηγαίνουν αυτά. Ακόμη και το 2014, για πρδγμα, έφτασαν το 48.9% του ΑΕΠ στη Δανία ενώ στην Ελλάδα ήταν 36.3%. Το ακόμη σημαντικότερο είναι τι μένει από αυτά τα έσοδα αν αφαιρεθούν οι δαπάνες για τόκους+ένστολο κράτος αλλά και το τι μένει για Παιδεία, Υγεία και Διοίκηση αν αφαιρεθούν και οι δαπάνες για συντάξεις+πρόνοια….
Σχήμα 11. Σχεδόν τριπλάσια τα χρήματα (σε όρους ΑΕΠ) που απομένουν για Παιδεία, Υγεία, Διοίκηση στην Δανία σε σχέση με την Ελλάδα (έτος 2014)
Σχετικά:
2. Οικονομετρική διερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων της ανεπίσημης οικονομικής δραστηριότητας
3. Ο ρόλος της παραοικονομίας, στην οικονομία – Θεωρία, ενδείξεις και πολιτική
4. Taxation trends in the European Union (edition 2022)
5. Η παραοικονομία στην Ελλάδα, 1980-2020
Τα «κλεμμένα»
Όταν τελείωσε, πήρε μια καρέκλα, ανέβηκε, ψηλάφησε τον τοίχο, πάνω από την τελευταία εταζέρα με τα βιβλία, ύστερα άρχισε να κόβει με το ψαλίδι σ’ εκείνο το μέρος το χαρτί της ταπετσαρίας, πρώτα κάθετα κι ύστερα οριζόντια σε ορθή γωνία. Έβαλε ύστερα το ψαλίδι στο άνοιγμα και ανακάλυψε μια μικρή και καλά φυλαγμένη κρύπτη, όσο περίπου δυο τούβλα, που την είχε φτιάξει ο ίδιος την περασμένη νύχτα. Τράβηξε τη λεπτή, τσίγκινη πλάκα που την έκλεινε, την ακούμπησε προσεχτικά στην εταζέρα, κατέβηκε από την καρέκλα και πήγε πάλι με κάποια ανησυχία στο παράθυρο για να βεβαιωθεί ότι η κουβέρτα ήταν πάντα στη θέση της. Με δυο γυρίσματα του κλειδιού, που έτριξε μέσα στη νύχτα, άνοιξε το κάτω συρτάρι του γραφείου του, έχωσε βαθιά το χέρι του και τράβηξε ένα πακέτο διπλωμένο με εφημερίδα, δεμένο καλά με σπάγκο και σφραγισμένο. Ο Βασιλίσα έχωσε αργά το πακέτο στην κρύπτη και ξαναέβαλε την τσίγκινη πλάκα στη θέση της. […] Ο μηχανικός κατέβηκε πάλι από την καρέκλα και παρατήρησε ότι κανένα σημάδι στον τοίχο δεν πρόδιδε την θέση της κρύπτης. Ο Βασιλίσα χτύπησε ικανοποιημένος τα χέρια.
Στο σκοτεινό και ερημικό δρόμο μια γκρίζα σιλουέτα, κουρελιασμένη, αδύνατη σα λύκος, κατέβηκε σιγά από το κλαρί της ακακίας, όπου είχε μείνει κρεμασμένη μισή ώρα, υποφέροντας σκληρά από το κρύο, αλλά παρατηρώντας με άπληστη περιέργεια ανάμεσα από ένα κενό που άφηνε το ύφασμα στο απάνω μέρος του παραθύρου και αποκάλυπτε προδοτικά την εργασία του μηχανικού.
[…]
«Ποιος… ποιος είναι;», ρώτησε αδύνατα ο Βασιλίσα πίσω από την πόρτα.
[…]
«Έρευνα», απάντησε ο πρώτος με φωνή βαθιά σαν λύκου και προχώρησε προς τον Βασιλίσα.
[…]
Το δέρμα μιας πολυθρόνας σκίστηκε απότομα από το βάρος του γίγαντα κι εκείνος πετάχτηκε ως το ταβάνι. Κάτι χτύπησε κι έσκασε κάτω από τα δάχτυλα του κι εκείνος τράβηξε την πλάκα του τοίχου. Ένα πακέτο διπλωμένο με χαρτί και δεμένο με σπάγκο πέρασε στα χέρια του λύκου.
Μιχαήλ Μπουλγάκοφ, Λευκή Φρουρά
