ΣΤ. Από το Σχέδιο Μακμίλλαν στις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου

Εν μέσω των διακοινοτικών ένοπλων συγκρούσεων στην Κύπρο και με κίνδυνο την διάρρηξη της συνοχής του ΝΑΤΟ στην Ανατ. Μεσόγειο (λόγω της διαταραχής των ελληνοτουρκικών σχέσεων), στις 19 Ιουνίου 1958, πριν ακόμη κοπάσουν τα επεισόδια, ο Βρετανός πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλλαν παρουσίασε ένα σχέδιο «επίλυσης» του κυπριακού με έντονα τα διχοτομικά χαρακτηριστικά. Στην πραγματικότητα ήταν ένα σχέδιο τριπλής συγκυριαρχίας της Βρετανίας, της Ελλάδας και της Τουρκίας επί της Κύπρου σε χειρότερη έκδοση από το σχέδιο Ράντκλιφ του 1956.

Σε γενικές γραμμές το σχέδιο Μακμίλλαν προέβλεπε:

1. Σύνδεση της Κύπρου με την Βρετανία (στο πλαίσιο της Κοινοπολιτείας), την Ελλάδα και την Τουρκία και συνεργασία των χωρών αυτών σε μια «κοινή προσπάθεια» για επίτευξη ειρήνης και ευημερίας της Κύπρου.

2. Διορισμός αντιπροσώπων Ελλάδας και Τουρκίας για συνεργασία με τον Άγγλο κυβερνήτη της Κύπρου.

3. Διπλή υπηκοότητα για τους Κυπρίους (ελληνική και βρετανική για τους ε/κ, τουρκική και βρετανική για τους τ/κ).

4. Εφαρμογή νέου Συντάγματος που θα προέβλεπε:

α) Χωριστές βουλές για τις δυο κοινότητες,

β) Συμβούλιο με πρόεδρο τον Βρετανό κυβερνήτη, με συμμετοχή αντιπροσώπων της Ελλάδας και της Τουρκίας και 6 υπουργών (4 ε/κ και 2 τ/κ) προερχομένων από τις αντίστοιχες βουλές. Το συμβούλιο θα ασκούσε εξουσία εκτός από τις κοινοτικές υποθέσεις για τις οποίες θα ήταν αρμόδιες οι δυο βουλές,

γ) Ο κυβερνήτης και οι δυο εκπρόσωποι (Ελλάδας και Τουρκίας) θα εξασφάλιζαν την προστασία των κοινοτικών συμφερόντων,

δ) Οι εξουσίες για τις εξωτερικές υποθέσεις, την άμυνα και την εσωτερική ασφάλεια θα παρέμεναν στην αρμοδιότητα του κυβερνήτη,

ε) Ύπαρξη αμερόληπτου δικαστηρίου για εξέταση οποιουδήποτε νομοθετήματος που θα εθεωρείτο από τους ε/κ ή τους τ/κ ότι εμπεριείχε διακρίσεις,

5. Καμιά άμεση μεταβολή του καθεστώτος στην Κύπρο και διατήρηση της βρετανικής κυριαρχίας για 7 χρόνια,

6. Με την προϋπόθεση τερματισμού της βίας προβλεπόταν χαλάρωση των μέτρων εκτάκτου ανάγκης στην Κύπρο και επιστροφή του αρχιεπισκόπου Μακαρίου και των άλλων εξόριστων.

ΣΤ.1 Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου

Το σχέδιο Μακμίλλαν απορρίφθηκε αμέσως από τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο (που τότε βρισκόταν εξόριστος στην Αθήνα) «καθ' ὅτι», όπως ανέφερε στον κυβερνήτη Φουτ, «ἀντιστρατεύεται τό βασικόν και ἀναφαίρετον δικαίωμα τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ πρός αὐτοδιάθεσιν». Το σχέδιο απορρίφθηκε λίγο αργότερα και από την κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή. Όμως η έλλειψη στρατιωτικής νίκης της ΕΟΚΑ, η απειλή της Βρετανίας για μονομερή εφαρμογή του σχεδίου, η παρέμβαση των ΗΠΑ που έβλεπε να απειλείται η συνοχή της νοτιοανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ και η διάθεση της ελληνικής και της τουρκικής κυβέρνησης να κλείσουν το θέμα εντός ΝΑΤΟϊκών πλαισίων οδήγησαν στο τέλος των διακοινοτικών συγκρούσεων και στις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου.

Οι προκαταρκτικές διαβουλεύσεις έγιναν στην Ζυρίχη (5-11/2/1959) μεταξύ των υπουργών εξωτερικών Ελλάδας (Αβέρωφ) και Τουρκίας (Ζορλού). Η συμφωνία στην οποία κατέληξαν προέβλεπε ότι:

Το πολίτευμα της Κύπρου θα ήταν το προεδρικό με ε/κ πρόεδρο και τ/κ αντιπρόεδρο, εκλεγμένοι και οι δυο από την ε/κ και την τ/κ κοινότητα αντιστοίχως, με θητεία πέντε ετών. Ο αντιπρόεδρος είχε δικαίωμα βέτο σε θέματα άμυνας, εξωτερικής πολιτικής και εσωτερικής ασφάλειας.

Το υπουργικό συμβούλιο θα αποτελείτο από επτά ε/κ και τρεις τ/κ. Ένα από τα υπουργεία Άμυνας, Εξωτερικών ή Οικονομικών θα έπρεπε πάντα να δίνεται σε τ/κ.

Βουλή των αντιπροσώπων: ενιαία Βουλή Αντιπροσώπων με αναλογία 70/30 ε/κ και τ/κ. Οι αντιπρόσωποι θα εκλέγονταν από τις δυο κοινοτικές συνελεύσεις. Οι αποφάσεις θα λαμβάνονταν με απλή πλειοψηφία, εκτός των θεμάτων νομοθεσίας δήμων και φορολογικών νομοσχεδίων για τα οποία ήταν απαραίτητη χωριστή πλειοψηφία.

Η Δημόσια διοίκηση θα στελεχωνόταν κατά 70% από ε/κ και κατά 30% από τ/κ. Αντιστοίχως ο στρατός κατά 60% από ε/κ και κατά 40% από τ/κ.

Προβλεπόταν δημιουργία Ανώτατου και Συνταγματικού δικαστηρίου.

Δημοτική αυτοδιοίκηση: στις πέντε μεγάλες πόλεις προβλεπόταν δημιουργία χωριστών ε/κ και τ/κ δήμων.

Οι Καραμανλής και Μεντερές έκλεισαν και μια μυστική «συμφωνία κυρίων» στην οποία προβλεπόταν η ένταξη της Κύπρου στον ΝΑΤΟ και ότι θα πίεζαν για να τεθεί εκτός νόμου το ΑΚΕΛ.

Οι τελικές συζητήσεις ξεκίνησαν στις 17 Φεβρουαρίου στο Λονδίνο με την συμμετοχή του Μακάριου εκ μέρους των ε/κ και του Ραούφ Ντενκτάς εκ μέρους των τ/κ αλλά υπό την επίβλεψη της ελληνικής, της τουρκικής και της βρετανικής κυβέρνησης.

Ο Μακάριος δέχτηκε μεγάλες πιέσεις από την ελληνική κυβέρνηση για να αποδεχτεί τα συμφωνημένα στην Ζυρίχη ενώ τόσο το ΑΚΕΛ όσο και το μεγαλύτερο μέρος της αντιπολίτευσης στην Ελλάδα τάσσονταν εναντίον της συμφωνίας. Αρνητικός έδειχνε και ο Γρίβας ο οποίος όμως διέβλεπε και το αδιέξοδο του ένοπλου αγώνα με αποτέλεσμα να κηρύξει κατάπαυση του πυρός (9 Μαρτίου) και στη συνέχεια να επιστρέψει στην Αθήνα. Η συμφωνία –που περιελάμβανε και διατήρηση βρετανικών στρατιωτικών βάσεων στο νησί- υπογράφηκε τελικά στις 19 Φεβρουαρίου.

(Μαζί υπογράφηκαν η “Συνθήκη Συμμαχίας” που προέβλεπε κοινό Στρατηγείο στο νησί με ελληνική δύναμη 950 ανδρών –ΕΛΔΥΚ- και τουρκική δύναμη 650 ανδρών –ΤΟΥΡΔΥΚ- καθώς και η “Συνθήκη Εγγύησης” στην οποία ορίζονταν η Ελλάδα, η Τουρκία και η Βρετανία ως εγγυήτριες δυνάμεις).

Ο Νίκος Κρανιδιώτης περιέγραψε το πλαίσιο στο οποίο κινήθηκαν οι συμφωνίες:

«Οι συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου υπήρξαν το αποτέλεσμα σκληρής ανάγκης και η κατάληξη ενός διλήμματος, μπροστά στο οποίο η βρετανική κυβέρνηση έθεσε τον κυπριακό λαό και την ηγεσία του: ή τις συμφωνίες ή τη διχοτόμηση. Ο Μακάριος προτίμησε το "μη χείρον". Στην εκβιαστική αυτή λύση συνέβαλε ιδιαίτερα η κομμουνιστική φοβία της Αμερικής και η συνεχής εκ μέρους της προσπάθειας ΝΑΤΟϊκής ρύθμισης του θέματος. Έτσι στραγγαλίστηκε το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του κυπριακού λαού [...] Οι ελληνικές κυβερνήσεις, παρά τη βαθύτατη συμπάθεια και τη συναισθηματική κλίση που έτρεφαν για τη "μεγάλη ιδέα" της Κύπρου, υφίσταντο συνεχείς πιέσεις, άμεσες ή έμμεσες, από την Αμερική και το ΝΑΤΟ και επιδιώκανε μια ειρηνική λύση του Κυπριακού μέσα στα συμμαχικά πλαίσια».

Για την Κύπρο ξεκινούσε μια περίοδος «εγγυημένης ανεξαρτησίας» αλλά με πολλά βαρίδια που δεν άργησαν να οδηγήσουν σε νέες συγκρούσεις και τελικά στο πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή.

Κυπριακός Στρατός και Εθνική Φρουρά

Σύμφωνα με το Σύνταγμα ο στρατός της Κύπρου θα αποτελείτο από 2 χιλ. άνδρες (60% ε/κ και 40% τ/κ). Μετά τις διακοινοτικές ταραχές (Δεκέμβριος 1963 – Αύγουστος 1964, βλ. Ζ2) οι τ/κ στρατιώτες εγκατέλειψαν την υπηρεσία τους και αυτοεγκλωβίστηκαν στους τ/κ θύλακες. Ήδη όμως από το 1962 ομάδες ε/κ εθελοντών εξοπλίζονταν και εκπαιδεύονταν μυστικά με βάση το λεγόμενο σχέδιο Ακρίτας (βλ. Ζ1, Πολύκαρπος Γεωρκάτζης και Σχέδιο Ακρίτας) από αξιωματικούς του Κυπριακού Στρατού, που στην πλειονότητά τους ήταν πρώην αντάρτες της ΕΟΚΑ. Όταν τον Δεκέμβριο του 1963 ξεκίνησαν οι ταραχές οι ομάδες αυτές σε συνεργασία με τους ε/κ του Κυπριακού Στρατού, της αστυνομίας και της χωροφυλακής αποτέλεσαν την Εθνική φρουρά (ή Εθνοφρουρά).

Μέσα στο 1964 η Εθνική φρουρά νομιμοποιήθηκε από την κυπριακή κυβέρνηση (που ουσιαστικά αποτελείτο πλέον μόνο από ε/κ), στελεχώθηκε από Ελλαδίτες αξιωματικούς που έφθασαν μυστικά στην Κύπρο, καθιερώθηκε η υποχρεωτική θητεία σ' αυτήν, ενώ Ελλαδίτης εν αποστρατεία στρατηγός ανέλαβε την αρχηγία του σώματος. Δημιουργήθηκε τότε και το Γενικό Επιτελείο Εθνικής φρουράς (ΓΕΕΦ). Στις 9 Ιουνίου 1964 ο στρατηγός Γεώργιος Γρίβας - Διγενής επανήλθε στην Κύπρο και λίγο αργότερα ανέλαβε ως αρχηγός της Ανωτάτης Στρατιωτικής Διοικήσεως Αμύνης Κύπρου (ΑΣΔΑΚ).

Για ένα διάστημα (δεύτερο μισό του 1964) οι κανονικά και υποχρεωτικά πλέον στρατιώτες που κατατάσσονταν στην Εθνική Φρουρά υπηρετούσαν μαζί με τους από το 1962/63 εθελοντές και μαζί με τους εξ Ελλάδος αξιωματικούς αντιμετώπισαν, μεταξύ άλλων, και την πρώτη σοβαρή στρατιωτική επέμβαση της Τουρκίας που εκδηλώθηκε με αεροπορικές επιθέσεις στην περιοχή της Τηλλυρίας (Αύγουστος 1964). Σταδιακά τα εθελοντικά μέλη της Εθνικής Φρουράς απολύονταν ή και ανακατατάσσονταν για (18μηνη) κανονική θητεία.

Η Εθνική φρουρά αποτελεί, από το 1964 τον κυπριακό στρατό στις τάξεις του οποίου όμως δεν υπηρετούν και τ/κ.

Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου 19/2/1959

Οι Συμφωνίες Ζυρίχης Λονδίνου 1959

60 χρόνια από την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου. Μια αποτίμηση

Ζ. Η δύσκολη συμβίωση: από την «εγγυημένη ανεξαρτησία» στις διακοινοτικές συγκρούσεις

Η Κυπριακή Δημοκρατία ανακηρύχθηκε επισήμως στις 16 Αυγούστου 1960 με πρόεδρο τον Μακάριο (είχε ήδη εκλεγεί από τον Δεκέμβριο του 1959 με το 67% των ψήφων έναντι 33% του Ι. Κληρίδη) και αντιπρόεδρο τον τ/κ Φαζίλ Κουτσιούκ. Στις 13 Μαρτίου του 1961 η ανεξάρτητη Κύπρος έγινε δεκτή στην Βρετανική Κοινοπολιτεία αλλά ο Μακάριος υπογράμμισε πως η είσοδος της Κύπρου στην Κοινοπολιτεία δεν σήμαινε την είσοδο της σε κάποιο συνασπισμό. Μάλιστα, λίγους μήνες αργότερα, εντάχθηκε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων αναπτύσσοντας ταυτοχρόνως σχέσεις με την ΕΣΣΔ που μέχρι τότε ήταν αποκλεισμένη από το κυπριακό.

Οι διαφορετικές επιλογές των ελίτ των δυο κοινοτήτων (ένωση με την Ελλάδα η ε/κ ελίτ και διχοτόμηση του νησιού η τ/κ ελίτ) και σειρά προβληματικών σημείων των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου θα εγκλωβίσουν από την αρχή την λειτουργία του νεοσύστατου κράτους. Η Αθήνα και τμήμα των ε/κ στόχευε να περάσει η Κύπρος σταδιακά από την ανεξαρτησία στην Ένωση. Η Άγκυρα, και μαζί της το σύνολο των τ/κ, θεωρούσε πως η ανεξαρτησία ήταν ενδιάμεσο στάδιο για να πραγματοποιηθεί η διχοτόμηση.

Στα εξωτερικά ζητήματα ο μεν Μακάριος (που ενώ είχε ξεκινήσει τον πολιτικό του βίο από αντικομμουνιστής είχε αρχίσει να «τα βρίσκει» με το ΑΚΕΛ) προτιμούσε τον προσανατολισμό προς τους Αδέσμευτους ενώ οι τ/κ, ευθυγραμμιζόμενοι με την Άγκυρα, προτιμούσαν καλύτερες σχέσεις με την Δύση.

Στα εσωτερικά θέματα υπήρχαν διαφωνίες για τη συγκρότηση του στρατού, τον επιμερισμό της φορολογίας, τη στελέχωση των δημόσιων υπηρεσιών και, κυρίως, την δημιουργία ξεχωριστών ε/κ και τ/κ δημαρχείων εντός των ίδιων πόλεων. Το μέτρο αυτό υπέσκαπτε την ενότητα του κυπριακού κράτους και ταυτοχρόνως θα μπορούσε να οδηγήσει σταδιακά σε μια ντε φάκτο διχοτόμηση.

Ζ1. Τα «δεκατρία σημεία»

Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, στις 30 Νοεμβρίου του 1963, ο Μακάριος διαβίβασε στον Κιουτσούκ μνημόνιο δεκατριών σημείων για την αναθεώρηση του Συντάγματος. Τα δεκατρία σημεία αναθεώρησης όμως έθιγαν κυρίως τους τ/κ και μάλιστα αναφέρονταν σε μη αναθεωρητέα άρθρα του Συντάγματος. Όμως οι τ/κ πίσω από την αντιμετώπιση των δυσχερειών λειτουργίας του πολιτεύματος έβλεπαν και μια προσπάθεια σταδιακής κατάργησης της «εγγυημένης ανεξαρτησίας» και το πέρασμα στην Ένωση με την Ελλάδα. Ίσως μάλιστα να είχαν και δίκιο. Όπως σημειώνεται στο βιβλίο των Ν. Αλεξανδράκη, Β. Θεοδωρόπουλου και Ε. Λαγάκου “Το Κυπριακό, 1950-1974, μια ενδοσκόπηση” (εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, σελ. 30) «…οι εγκύκλιες διαταγές του “Ακρίτα”, του αρχηγού δηλαδή της μυστικής μαχητικής οργανώσεως που είχε ιδρύσει ο τότε Υπουργός Εσωτερικών Π. Γεωρκάτζης, με την έγκριση του Μακαρίου. Οι σκοποί της οργανώσεως αυτής […] περιελάμβαναν και μονομερή ενδεχομένως αναθεώρηση των Συμφωνιών, ακόμη δε και την άμεση κήρυξη της Ενώσεως». Το ίδιο φαίνεται να μαρτυρά και ο Π. Τερλεξης (“Διπλωματία και πολιτική του Κυπριακού”, σελ. 407): «Ο αντιστράτηγος Γεώργιος Καραγιάννης, διοικητής των Ελληνοκυπριακών δυνάμεων κατά το 1964, υποστηρίζει σε μια σειρά άρθρων στον “Εθνικό Κήρυκα” Αθηνών, ότι η απόφαση αυτή (13 σημεία), αποτελούσε το πρώτο βήμα μιας σειράς προδιαγεγραμμένων διαδοχικών σταδίων. Το δεύτερο στάδιο περιελάμβανε την καταγγελία και κατάργηση της Συνθήκης Εγγυήσεως. Το τρίτο την ανακίνηση του ζητήματος της αυτοδιάθεσης [δλδ την κατάργηση της εγγύησης από Ελλάδα, Τουρκία, Βρετανία] και τελικά την διενέργεια δημοψηφίσματος και την ανακήρυξη της Ενώσεως».

Αναλυτικά τα 13 σημεία:

Να εγκαταλειφθεί το δικαίωμα βέτο του προέδρου και του αντιπροέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Τον πρόεδρο της Δημοκρατίας (που ήταν ε/κ) να αναπληρώνει ο αντιπρόεδρος (που ήταν τ/κ) αντί ο πρόεδρος της Βουλής (που ήταν ε/κ).

Ο ε/κ πρόεδρος και ο τ/κ αντιπρόεδρος της Βουλής να εκλέγονται από ολόκληρο το Σώμα και όχι χωριστά από τους ε/κ και τ/κ βουλευτές αντιστοίχως.

Τον (ε/κ) πρόεδρο της Βουλής να αναπληρώνει ο (τ/κ) αντιπρόεδρος, αντί του γηραιότερου ε/κ βουλευτή.

Κατάργηση των συνταγματικών προβλέψεων για χωριστές πλειοψηφίες στην ψήφιση μερικών νόμων από τη Βουλή.

Εγκαθίδρυση ενιαίων αντί χωριστών δήμων.

Ενοποίηση αντί διαχωρισμός στην απονομή της δικαιοσύνης.

Κατάργηση του διαχωρισμού των δυνάμεων ασφαλείας σε Αστυνομία και σε Χωροφυλακή.

Η αριθμητική δύναμη των δυνάμεων ασφαλείας να καθορίζεται με νόμους και όχι με συγκεκριμένο αριθμό ανδρών που προβλέπεται από το Σύνταγμα (2.000 άνδρες, με αυξομείωση του αριθμού ύστερα από συμφωνία του προέδρου και του αντιπροέδρου για Αστυνομία και Χωροφυλακή και 2.000 για τον Στρατό).

Η αναλογία συμμετοχής ε/κ και τ/κ στις Δημόσιες Υπηρεσίες (70% και 30% αντιστοίχως) να τροποποιηθεί με βάση τον πληθυσμό του νησιού (81,14% και 18,86% αντιστοίχως).

Μείωση των μελών της Επιτροπής Δημοσίας Υπηρεσίας από 10 σε 5.

Οι αποφάσεις της Επιτροπής Δημοσίας Υπηρεσίας να παίρνονται με απλή και όχι με απόλυτη πλειοψηφία.

Κατάργηση της ε/κ (και ίσως και της τ/κ εάν δεν υπάρξει διαφωνία) Κοινοτικής Συνέλευσης.

Πολύκαρπος Γεωρκάτζης

Από τις πιο μυστηριώδεις μορφές του κυπριακού αγώνα και της μετέπειτα πολιτικής ζωής της ανεξάρτητης Κύπρου. Γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1930 και δολοφονήθηκε σε ερημική τοποθεσία κοντά στη Λευκωσία στις 15 Μαρτίου 1970. Παιδί εύπορης πολυμελούς αγροτικής οικογένειας που μετά τις γυμνασιακές του σπουδές σπούδασε στην Εμπορική Σχολή Σαμουήλ από την οποία αποφοίτησε το 1948. Οργανώθηκε στην ΕΟΚΑ τον Αύγουστο του 1954 και σύντομα ανέλαβε τη διοίκηση των ομάδων εκτελέσεως. Συνελήφθη τον Σεπτέμβριο του 1955 και δραπέτευσε με περιπετειώδη τρόπο τον Ιανουάριο του επόμενου έτους. Συνελήφθη και δραπέτευσε για δεύτερη φορά τον Αύγουστο του ίδιου έτους και για μια τρίτη φορά τον Μάιο του 1958. Σε όλο αυτό το διάστημα κατείχε ηγετικές θέσεις στις τάξεις της ΕΟΚΑ.

Μετά την κήρυξη της ανεξαρτησίας διετέλεσε για λίγο υπουργός Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, κυρίως όμως κράτησε την θέση του υπουργού Εσωτερικών (1960-68). Από αυτή την θέση ήλεγχε πλήρως την Αστυνομία ενώ ταυτοχρόνως δημιούργησε ένα δίκτυο πληροφοριοδοτών και μια προσωπικά ελεγχόμενη ομάδα από πρώην αγωνιστές της ΕΟΚΑ. Ουσιαστικά δημιούργησε ένα παρακρατικό μηχανισμό ελέγχου πληροφοριών της πολιτικής ζωής της Κύπρου (ακόμη και του Μακάριου!) δίπλα στον επίσημο κρατικό μηχανισμό του οποίου ηγείτο. Η πολιτική του δύναμη μεγάλωσε ακόμη περισσότερο όταν ανέλαβε και το υπουργείο Άμυνας (7 Απριλίου 1964) μετά τα γεγονότα του 1963-64. Σε αυτό το διάστημα είχε σχέσεις με ξένες Μυστικές Υπηρεσίες που διατηρούσαν κλιμάκια τους στην Κύπρο. Προσπάθησε να υπαγάγει υπό τις διαταγές του όχι μόνο τον αρχηγό του κυπριακού στρατού («Εθνική Φρουρά») αλλά και την ελληνική μεραρχία που έστειλε “μυστικά” ο Γ. Παπανδρέου στην Κύπρο το 1964 (βλ. Ζ2). Τότε ήταν που άρχισε να αναπτύσσει σχέσεις με Ελλαδίτες αξιωματικούς, ανάμεσα σ' αυτούς και με μετέπειτα μέλη της στρατιωτικής δικτατορίας της Ελλάδας. Η άφιξη του στρατηγού Γρίβα στην Κύπρο για την ανάληψη της ηγεσίας των ενόπλων δυνάμεων (9 Ιουνίου 1964) σήμανε την ως ένα βαθμό απώλεια του ελέγχου του Γεωρκάτζη τον στρατό καθώς ο Γρίβας προσπαθούσε να δημιουργήσει το δικό του δίκτυο.

Ο Γεωρκάτζης ήταν ο πρώτος από την κυπριακή κυβέρνηση που μίλησε υπέρ της χούντας των συνταγματαρχών της Αθήνας αλλά στη συνέχεια στράφηκε εναντίον της και προσπάθησε να στηρίξει αντιστασιακό δίκτυο μέσω του φυγάδα Αλέξανδρου Παναγούλη στον οποίο είχε προσφέρει κρυφά άσυλο στην Κύπρο. Η αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του δικτάτορα Παπαδόπουλου από τον Παναγούλη (13 Αυγούστου 1968) έφερε στην επιφάνεια τις δραστηριότητες του Γεωρκάτζη εναντίον της χούντας με αποτέλεσμα να οδηγηθεί στην παραίτηση από τα υπουργικά του καθήκοντα (2 Νοεμβρίου 1968).

Παρότι παραιτήθηκε από υπουργός διατήρησε τον παρακρατικό μηχανισμό που είχε δημιουργήσει τα προηγούμενα χρόνια και μαζί με τον Γλαύκο Κληρίδη ίδρυσαν το «Ενιαίον Κόμμα» (Φεβρουάριος 1969) που ήταν μακαριακής κατεύθυνσης. Εντούτοις αρνήθηκε να διαλύσει την ενωτική τρομοκρατική ε/κ οργάνωση «Εθνικόν Μέτωπον» (αρχές 1969 – Ιούνιος 1970), όπως του είχε ζητήσει ο Μακάριος (στις τάξεις του Εθνικού Μετώπου» είχε εντάξει και δικούς του ανθρώπους για να το παρακολουθεί). Παράλληλα με την φανερή πολιτική του δράση ο Γεωρκάτζης ανέπτυξε ξανά σχέσεις με Ελλαδίτες αξιωματικούς που υπηρετούσαν στην Κύπρο και ελέγχονταν από τον μετέπειτα «αόρατο δικτάτορα» Δημήτριο Ιωαννίδη (ο οποίος είχε υπηρετήσει παλαιότερα στην Κύπρο). Μεταξύ των αξιωματικών αυτών ήταν και ο συνταγματάρχης Δημήτριος Παπαποστόλου. Σε συνεννόηση με τον Παπαποστόλου ο Γεωρκάτζης οργάνωσε απόπειρα δολοφονίας του Μακάριου που έγινε το πρωί της 8ης Μαρτίου 1970. Η αποκάλυψη της συμμετοχής του στην απόπειρα δολοφονίας τον απομόνωσε πολιτικά και μια εβδομάδα αργότερα βρέθηκε δολοφονημένος, πιθανώς από τον Παπαστόλου ο οποίος δεν ήθελε ζωντανό το Γεωρκάτζη για να μην αποκαλυφθεί η συμμετοχή της χούντας στην απόπειρα κατά της ζωής του Μακάριου.

Σχέδιο Ακρίτας

Απόρρητο σχέδιο που καταρτίστηκε το 1963 από τον τότε υπουργό Εσωτερικών Γεωρκάτζη ο οποίος ήταν ταυτοχρόνως και αρχηγός παραστρατιωτικής ε/κ οργάνωσης («Οργάνωσις») με το ψευδώνυμο «Ακρίτας». Το σχέδιο αυτό φαίνεται πως ήταν σε γνώση του Μακάριου. Το σχέδιο έγινε γνωστό το 1966 όταν το «διέρρευσε» -για δικούς του λόγους- ο στρατηγός Γρίβας.

Το σχέδιο είχε άμεση σχέση με την πρόθεση του προέδρου Μακάριου να αναθεωρήσει τα 13 σημεία του Συντάγματος και προέβλεπε την τακτική που θα ακολουθούσαν οι ε/κ σε περίπτωση αντίδρασης των τ/κ. Μάλιστα σε περίπτωση γενικότερης σύγκρουσης προβλεπόταν ότι θα μπορούσε να κηρυχθεί και η άμεση ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Μέρος του σχεδίου τέθηκε σε εφαρμογή κατά τις διακοινοτικές συγκρούσεις (1963-65) στις οποίες συμμετείχε και η «Οργάνωσις» του Γεωρκάτζη.

Ζ2. Οι διακοινοτικές ταραχές 1963-64 (η «τουρκανταρσία», οι «φασαρίες», τα «ματωμένα Χριστούγεννα»)

Στις αρχές Δεκεμβρίου του 1963, ο τ/κ αντιπρόεδρος Κουτσιούκ απέρριψε τις προτάσεις του προέδρου Μακάριου για τα «13 σημεία» και οι δυο κοινότητες μπήκαν σε πορεία σύγκρουσης. Οι τ/κ υπουργοί ως ένα μέτρο κατευνασμού ζήτησαν οι έλεγχοι στα αυτοκίνητα να διενεργούνται μόνο από αστυνομικούς της ίδιας κοινότητας με τους επιβάτες, μέτρο που δεν δέχτηκε η κυβέρνηση. Το Σάββατο 20 προς 21 Δεκεμβρίου 1963 ένας αστυνομικός έλεγχος σε τ/κ αυτοκίνητο σε κεντρικό σημείο της Λευκωσίας είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο δυο τ/κ που αρνήθηκαν τον έλεγχο. Τις επόμενες μέρες ακολούθησαν ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ τ/κ και ε/κ παρακρατικών ομάδων (ΤΜΤ από την μια πλευρά και ομάδες ε/κ εθελοντών που είχαν οργανωθεί με βάση το σχέδιο Ακρίτας). Οι αγριότητες που διαπράχθηκαν στις συγκρούσεις αυτές σημάδεψαν τις σχέσεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Μετά από συζητήσεις οι συγκρούσεις σταμάτησαν πρόσκαιρα στις 30 Δεκεμβρίου οπότε και συμφωνήθηκε η ΕΛΔΥΚ και η ΤΟΥΡΔΥΚ να τεθούν υπό βρετανική διοίκηση. Τότε ήταν που η Λευκωσία χωρίστηκε στα δύο με την “πράσινη γραμμή”.

Οι διπλωματικές διαβουλεύσεις συνεχίστηκαν αλλά τον Μάρτιο του 1964 συγκρούσεις επαναλήφθηκαν στην περιοχή της Πάφου και τον Αύγουστο στην περιοχή της Τυλληρίας (στις συγκρούσεις αυτές συμμετείχε και η Εθνική Φρουρά που είχε αρχίσει να συγκροτείται ως στρατός της Κυπριακής Δημοκρατίας αλλά ουσιαστικά ήταν αποκλειστικά στρατός ε/κ ο οποίος σταδιακά αντικαθιστούσε τις ομάδες των ε/κ εθελοντών του σχεδίου Ακρίτας με τακτικό στρατό υποχρεωτικής θητείας αλλά με αποκλεισμό των τ/κ). Η Τουρκία ξεκίνησε πολεμικές προετοιμασίες και μάλιστα συμμετείχε βομβαρδίζοντας ε/κ θέσεις. Δυο φορές απειλήθηκε τουρκική εισβολή η οποία αποφεύχθηκε ύστερα από παρέμβαση του προέδρου των ΗΠΑ Λύντον Τζόνσον μπροστά στον κίνδυνο διαλυτικής για το ΝΑΤΟ ελληνοτουρκικής σύρραξης. Για την αποφυγή του ενδεχομένου αυτού προτάθηκε συμφωνία που έμεινε γνωστή με τον όρο "σχέδια Άτσεσον". Τελικά τα σχέδια αυτά δεν εφαρμόστηκαν αλλά οι πιέσεις τόσο από την Δύση όσο και από την ΕΣΣΔ (της οποίας ο Μακάριος είχε δεχθεί με ευχαρίστηση την ανάμιξη στο κυπριακό παρότι το ΝΑΤΟ είχε προσπαθήσει να το περιορίσει ως εσωτερικό του θέμα) προς την Τουρκία είχαν ως αποτέλεσμα να διακοπούν οι εχθροπραξίες.

Ο απολογισμός των συγκρούσεων ήταν 364 νεκροί τ/κ και 174 ε/κ. Περίπου 25 χιλ τ/κ (το ¼ των τ/κ) από 72 μικτά και 24 τ/κ χωριά εγκατέλειψαν τα σπίτια τους. Πολλά τ/κ σπίτια λεηλατήθηκαν και καταστράφηκαν. Οι μισοί σχεδόν τ/κ βρέθηκαν εγκλωβισμένοι σε θύλακες στο 5% του κυπριακού εδάφους δημιουργώντας μια πρώτη μαγιά μιας ανεξάρτητης τ/κ επικράτειας. Από την άλλη το κυπριακό κράτος έμεινε στα χέρια της ε/κ πλειονότητας ενώ ο Μακάριος εξακολούθησε να αναγνωρίζεται ως ο νόμιμος αρχηγός του κυπριακού κράτους.

https://www.youtube.com/watch?v=ffm_Rqt6Ap0&t=1060s

https://www.youtube.com/watch?v=AYmGwTbNphA

https://www.youtube.com/watch?v=JjN_VwmS42Q&t=1517s

https://www.youtube.com/watch?v=mU-ZF2E-ueM

https://www.youtube.com/watch?v=iNGY3b8GKd4&t=2673s

https://www.youtube.com/watch?v=yxjpamDn6Ck

Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν τον Έλληνα πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου να στείλει “κρυφά” (η λέξη σε εισαγωγικά καθότι, τελικά, η αποστολή ήταν γνωστή σε όλους τους εμπλεκόμενους και ουσιαστικά εξασφάλιζε την παρουσία ΝΑΤΟϊκής στρατιωτικής δύναμης στην Κύπρο) στο νησί από τον Απρίλιο μέχρι τον Οκτώβριο του 1964 μια μεραρχία 8,5 χιλιάδων ανδρών (3 συντάγματα πεζικού, 2 μοίρες καταδρομών και 2 ίλες αρμάτων). Η μεραρχία αυτή ερχόταν να ενισχύσει την Εθνική Φρουρά αλλά και να ελέγξει τα εσωτερικά πολιτικά πράγματα στην Κύπρο (την ίδια χρονιά ο Γ. Παπανδρέου είχε ρίξει στο τραπέζι και την ιδέα της μονομερούς ένωσης μέσω πραξικοπήματος κάτι που είχε απορριφθεί και από τον Γαρουφαλιά και από τον Γρίβα. Το πιθανότερο για να επιβάλλει το σχέδιο Άτσεσον που προέβλεπε την ένωση με αντάλλαγμα να δοθεί ένα μέρος της Κύπρου στην Τουρκία. Λέγεται μάλιστα ότι ο Γ. Παπανδρέου είχε πει στον Μακάριο για το σχέδιο αυτό: «Μας προσφέρουν μια πολυκατοικία έναντι αντιπαροχής ενός διαμερίσματος [στην Τουρκία]»).

Επτά χρόνια μετά τις συγκρούσεις του 1963-64 οι τ/κ αποδέχτηκαν σχεδόν το σύνολο των «13 σημείων» που είχε υποβάλει ο Μακάριος.

(Η δολοφονία του ε/κ Κώστα Μισιαούλη και του τ/κ Ντερβίς Αλί Καβάζογλου από την ΤΜΤ στις 11.4.1965

https://mihalismihail.blogspot.com/2010/04/11-45.html )

Ζ3. Οι νέες συγκρούσεις του 1967 – Τα γεγονότα της Κοφίνου

Τα επόμενα τρία χρόνια κύλησαν με σχετική ηρεμία έστω και αν οι τ/κ είχαν επιλέξει -και ταυτοχρόνως αναγκαστεί- να περιοριστούν σε θύλακες όπου ανέπτυσσαν τα δικά τους δίκτυα εξουσίας. Οι ε/κ από την άλλη πλευρά είχαν καταλάβει όλους τους αρμούς της εξουσίας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το νέο δεδομένο πλέον ήταν η ανάληψη της εξουσίας στην Αθήνα από την στρατιωτική δικτατορία της ομάδας Γ. Παπαδόπουλου. Αυτό άλλαζε τις ισορροπίες στην ε/κ πλευρά καθώς ο Μακάριος εξασθενούσε σε σχέση με τους ενωτικούς που έβρισκαν μεγαλύτερη υποστήριξη από την κυβέρνηση των Αθηνών. Μάλιστα η αντιμακαριακοί, εντός και εκτός Κύπρου, αποκτούσαν και το πάνω χέρι στον έλεγχο των στρατιωτικών μονάδων του νησιού: η ελληνική μεραρχία και η ΕΛΔΥΚ ελέγχονταν 100% από την χούντα ενώ η Εθνική Φρουρά ελεγχόταν σε σημαντικό βαθμό από Ελλαδίτες και ε/κ ενωτικούς.

Το καλοκαίρι του 1967, στην προσπάθεια της κυβέρνησης των Αθηνών να αποκτήσει μια κάποια νομιμοποίηση, προκάλεσε μια συνάντηση σε ανώτατο επίπεδο με την κυβέρνηση Ντεμιρέλ στα ελληνοτουρκικά σύνορα (πραγματοποιήθηκε στις 9 και 10 Σεπτεμβρίου) με θέμα το κυπριακό ζήτημα και μάλιστα παραγκωνίζοντας την νόμιμη κυπριακή κυβέρνηση. Η συνάντηση αυτή απέτυχε παταγωδώς παγιώνοντας την άτυπη διχοτόμηση της Κύπρου και τις κακές σχέσεις Λευκωσίας-Αθηνών. Το χειρότερο: έδωσε την ευκαιρία στους τ/κ να δημιουργήσουν νέα επεισόδια στο χωριό Κοφίνου (Νοέμβριος 1967) κόβοντας την επικοινωνία Λευκωσίας-Λεμεσού. Η επέμβαση της Εθνικής Φρουράς είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 25 τ/κ (και ενός ε/κ). Η αντίδραση της Τουρκίας ήταν ακαριαία. Μάλιστα η τουρκική εθνοσυνέλευση εξουσιοδότησε την κυβέρνηση Ντεμιρέλ να στείλει στρατιωτικές δυνάμεις και εκτός τουρκικών συνόρων (ουσιαστικά έδινε το πράσινο φως για τουρκική επέμβαση στην Κύπρο).

Επιχείρηση «ΓΡΟΝΘΟΣ» - Κοφίνου 1967

Η απειλή της τουρκικής εισβολής ανάγκασε την κυβέρνηση των Αθηνών σε αναδίπλωση και στην εγκατάλειψη των σχεδίων για άμεση ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Τα γεγονότα της Κοφίνου οδήγησαν

α) στην απομάκρυνση της ελληνικής μεραρχίας δίνοντας ανάσες στον Μακάριο αλλά και αδυνατίζοντας την αμυντική ικανότητα των ε/κ

β) στην παραίτηση του Γρίβα από την αρχηγία των ενόπλων δυνάμεων (την οποία είχε αναλάβει στις 9 Ιουνίου 1964) και την επιστροφή του στην Αθήνα στις 18/11/1967

γ) στην ανακήρυξη από τους τ/κ της «Προσωρινής Τουρκοκυπριακής Διοίκησης» (29/12/1967)

δ) στην υιοθέτηση του νέου δόγματος του Μακαρίου (12/1/1968) σύμφωνα με το οποίο μπορεί το ευκταίο να ήταν η Ένωση αλλά, λόγω των εσωτερικών και διεθνών ισορροπιών, η εφικτή πολιτική ήταν η πολιτική της ανεξαρτησίας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ουσιαστικά, ο Μακάριος είχε περάσει από την αρχική ε/κ θέση περί άμεσης Ενώσεως στην πολιτική που θα οδηγούσε σταδιακά στην Ένωση για να καταλήξει στην λύση της ανεξάρτητης Κυπριακής Δημοκρατίας. Η θέση του αυτή επικυρώθηκε με την κατά κράτος νίκη του στις προεδρικές εκλογές του Φεβρουαρίου του 1968 τις οποίες, υποστηριζόμενος και από το ΑΚΕΛ, κέρδισε με ποσοστό πάνω από 96%!