Το κυπριακό μέχρι το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή (μέρος 4ο/6)

 

>Συνέχεια από το προηγούμενο

 

Ε. Ο αγώνας των ε/κ για την Ένωση

 

Ε1. Αποτυχημένη προσπάθεια διεθνοποίησης – ΕΟΚΑ

Τον Αύγουστο του 1954 η ελληνική κυβέρνηση (κυβέρνηση Παπάγου) έφερε το θέμα της Κύπρου στον ΟΗΕ του οποίου η Γενική Συνέλευση δέχτηκε την προσφυγή αλλά χωρίς να προκύψει κάποια διπλωματική λύση.

Τέλος Αυγούστου/αρχές Σεπτεμβρίου του 1955 διεξήχθη στο Λονδίνο τριμερής διάσκεψη με συμμετοχή ΗΒ, Ελλάδας και Τουρκίας χωρίς συμμετοχή των Κυπρίων. Με τον τρόπο αυτό ο Βρετανός πρωθυπουργός Ήντεν (μέσω του ΥπΕξ, Μακμίλαν) έβαζε για πρώτη φορά (μετά το 1923) και με επίσημο τρόπο συνδιαμορφωτή της λύσης του κυπριακού ζητήματος την Τουρκία με προφανή στόχο να εξασθενίσει την διαπραγματευτική θέση της ελληνικής και της ε/κ πλευράς. Η Τουρκία αποχώρησε από τις συνομιλίες απορρίπτοντας το ελληνικό αίτημα για αυτοδιάθεση της Κύπρου. Την ίδια μέρα που ανακοινωνόταν η πρόταση Μακμίλαν (6 Σεπτεμβρίου), ξέσπασε σχεδιασμένο πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης ("Σεπτεμβριανά") βάζοντας ουσιαστικό τέλος στη διάσκεψη.

(Πρόταση Μακμίλαν: «ο Βρετανός υπουργός παρουσίασε τη βρετανική πρόταση η οποία αφορούσε τη διατήρηση της βρετανικής κυριαρχίας και την εισαγωγή Συντάγματος. Σύμφωνα με έγγραφο του βρετανικού Υπουργικού Συμβουλίου (το οποίο δεν ανακοινώθηκε λεπτομερώς στη Διάσκεψη), η πρόταση προνοούσε πλειοψηφία των αιρετών Ελληνοκυπρίων βουλευτών στη Βουλή (σύνολο 13) έναντι πέντε αιρετών Τουρκοκυπρίων, τριών «επισήμων» και τεσσάρων διορισμένων μελών. Παρ’ όλα αυτά, ο Κυβερνήτης θα διατηρούσε τον έλεγχο στους ζωτικούς τομείς της οικονομίας, της άμυνας, της εσωτερικής ασφάλειας και των εξωτερικών σχέσεων. Παράλληλα, προτεινόταν μια ιδιότυπη συνεργασία Ελλάδας και Τουρκίας στη διοίκηση του νησιού – δημιουργία ενός τριμερούς διευθυντηρίου στην Κύπρο, στο οποίο αναπόφευκτα η Ελλάδα θα βρισκόταν πάντα στην πλευρά της μειοψηφίας» “Η Τριμερής Διάσκεψη του Λονδίνου”)

Εν τω μεταξύ, την 1^η Απριλίου του 1955, είχε ξεκινήσει επισήμως ο ένοπλος αγώνας της ΕΟΚΑ («Εθνική Οργάνωσις Κυπριακού Αγώνα») για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.

.

Ε2. Η ίδρυση της ΕΟΚΑ

Η χαλάρωση των μέτρων της περιόδου της «Παλμεροκρατίας» κατά την διάρκεια του Β ΠΠ έδωσε την δυνατότητα ανασυγκρότησης της ηγεσίας της Εκκλησίας. Σε πρώτη φάση, το 1948, για πρώτη φορά μετά από δεκαέξι χρόνια, εξελέγη αρχιεπίσκοπος Κύπρου (την θέση κατέλαβε ο επίσκοπος Κυρήνειας Μακάριος Β΄). Το ίδιο έτος, όπως αναφέρει ο Γεώργιος Γρίβας στα απομνημονεύματα του, στην Αθήνα, σε μια ομάδα παραγόντων (μεταξύ αυτών ο Γρίβας, ο Αχιλλέας Κύρου και ε/κ εξόριστοι στην Ελλάδα) διατυπώθηκαν οι πρώτες σκέψεις για τη διεξαγωγή στην Κύπρο ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα με σκοπό την ένωση του νησιού με την Ελλάδα.

Παρόμοιες σκέψεις εξέφραζε και σε διάφορους κύκλους στην Κύπρο ο μητροπολίτης Κιτίου Μακάριος, ο από το 1950 αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ΄ (γνωστός σε όλους "αρχιεπίσκοπος Μακάριος"). Ο ίδιος μάλιστα προσπάθησε να δώσει και διεθνή δημοσιότητα στο κυπριακό πρόβλημα. Ο κύκλος του Μακάριου στην Κύπρο είχε συνεχείς (και μυστικές) επαφές με την ομάδα Γρίβα στην Αθήνα ο οποίος, εν τω μεταξύ, μέσω του αρχηγού του ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού, Γ. Κοσμά, ενημέρωσε σχετικά και τον στρατάρχη Παπάγο (μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελλάδας την περίοδο 19.11.1952-6.10.1955)

Τον Μάιο του 1951 η ομάδα των Αθηνών πρότεινε στον Γεώργιο Γρίβα -ήδη απόστρατο συνταγματάρχη του ελληνικού στρατού-, την αρχηγία του ένοπλου αγώνα στην Κύπρο. Ενήμερος γι’ αυτό ήταν και ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Τον Ιούλιο του 1951 ο Γρίβας ταξίδεψε στην Κύπρο για να μελετήσει τις δυνατότητες του ένοπλού αγώνα και για να κάνει επαφές με τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο.

Η σταθερή άρνηση της Βρετανίας να συζητήσει το κυπριακό και η αδυναμία της ελληνικής κυβέρνησης (λόγω της πολιτικής και οικονομικής εξάρτησης της από Βρετανία και ΗΠΑ αλλά και των υποχρεώσεων της από την Συνθήκη της Λωζάνης) να το θέσει επισήμως (παρά μόνο το 1954 στον ΟΗΕ και χωρίς επιτυχία) οδήγησαν τους ε/κ ενωτικούς στην απόφαση για διεξαγωγή ένοπλου αγώνα. Η αποτυχία της ελληνικής πρωτοβουλίας στον ΟΗΕ οδήγησε και τον Μακάριο (που χρηματοδοτούσε τις μέχρι τότε ενέργειες της ομάδας των Αθηνών) να δώσει την τελική έγκριση. Στις 10 Νοεμβρίου του 1954 ο Γρίβας αποβιβάστηκε σε ερημική ακτή της Πάφου (κοντά στο χωριό Χλώρακα) και ξεκίνησε τις στρατιωτικές προετοιμασίες (στρατολόγηση και εκπαίδευση μαχητών). Ο ίδιος ο Γρίβας (γνωστός για την αντικομμουνιστική του δράση ως αρχηγός της οργάνωσης Χ) πήρε το ψευδώνυμο «Διγενής» ενώ ο Μακάριος είχε το ψευδώνυμο «Γενικός».

 

Ε3. Ο ένοπλος αγώνας

Η έναρξη του ένοπλου αγώνα έγινε τη νύχτα της 31^ης Μαρτίου προς την 1^η Απριλίου του 1955 με βομβιστικές επιθέσεις εναντίον Βρετανικών κυβερνητικών εγκαταστάσεων.

Αρχικά η ΕΟΚΑ είχε την τακτική να χτυπά βρετανικούς στρατιωτικούς στόχους με μικρής έκτασης επιχειρήσεις. Οι δολιοφθορές αυτές αποσκοπούσαν στην ενίσχυση της διαπραγματευτικής θέσης του Μακάριου (τον οποίο ο Γρίβας αναγνώριζε αρχικά ως επικεφαλής του αγώνα) ο οποίος επιζητούσε πολιτική λύση με την Βρετανία. Μάλιστα το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα δεν αναφερόταν ούτε στην πρώτη προκήρυξη του Γρίβα που κυκλοφόρησε την 1η Απριλίου. Μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων Μακάριου-κυβερνήτη Χάρτιγκ (τέλος 1955 - αρχές 1956), την εξορία του Μακάριου (9 Μαρτίου 1956) και τις επιχειρήσεις του βρετανικού στρατού εναντίον της ΕΟΚΑ αυτή ανταπέδωσε τα χτυπήματα.

Το εγχείρημα του ένοπλου αγώνα είχε από την αρχή πολλές δυσκολίες:

- τον νησιωτικό χαρακτήρα της Κύπρου και την δυσκολία δημιουργίας αντάρτικων βάσεων

- την έλλειψη στρατιωτικής εμπειρίας των ανταρτών

- την υπεροχή των Βρετανών σε προσωπικό και εξοπλισμό.

Γι’ αυτό ο Γρίβας επέλεξε μια μορφή ανταρτοπολέμου που βασιζόταν στα ξαφνικά χτυπήματα και στην γρήγορη απαγκίστρωση αποφεύγοντας την κατά μέτωπο σύγκρουση. Σε αυτόν τον αγώνα ενέταξε και την κινητοποίηση του άοπλου πληθυσμού με διαδηλώσεις, απεργίες και παθητική αντίσταση (για τούτο ιδρύθηκε το 1956 η «Πολιτική Επιτροπή Κυπριακού Αγώνος» - ΠΕΚΑ). Με αυτήν την τακτική το αντάρτικο μπόρεσε να απασχολεί πάνω από 20 χιλ άνδρες των βρετανικών δυνάμεων ασφαλείας.

ΕΟΚΑ - Ιστορία και θρύλος - ο μεγάλος ξεσηκωμός

ΕΟΚΑ

 

- Οι φάσεις του αγώνα

1.4.1955 έως 3.10.1955 (άφιξη του κυβερνήτη Χάρντιγκ)

Η δράση της ΕΟΚΑ ήταν κυρίως δολιοφθορές και σποραδικές επιθέσεις (με αποκορύφωμα μια απόπειρα κατά της ζωής του Άγγλου κυβερνήτη Ρ. Αρμιτέιτζ στις 25.5.1955), διαδηλώσεις και απεργίες.

3.10.1955 έως 9.3.1956 (εξορία του Μακάριου στις Σεϋχέλλες)

Σε αυτή την δεύτερη φάση, στήνονταν ενέδρες, γίνονταν δολιοφθορές και οργανώθηκε η νεολαία. Τότε διεξήχθη η μεγάλη μάχη στα Σπήλια και η μάχη στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας για την απελευθέρωση του Πολύκαρπου Γεωρκάτζη (βλ. Ζ1).

Σε διαπραγματεύσεις μεταξύ του Μακάριου και του νέου Άγγλου κυβερνήτη Χάρτιγκ οι Βρετανοί πρότειναν «αυτοκυβέρνηση», δηλαδή Βουλή και πρωθυπουργό της έγκρισής τους σχεδόν χωρίς αρμοδιότητες. Ο Μακάριος αρνήθηκε και στις αρχές Μαρτίου συνελήφθη και εξορίστηκε στις Σεϋχέλλες. Το γεγονός αυτό και οι απαγχονισμοί Κυπρίων αγωνιστών από τους Άγγλους ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων ενώ η Ελλάδα συγκλονιζόταν από ογκωδέστατα συλλαλητήρια που κατέληγαν σε συγκρούσεις με την αστυνομία.

9.3.1956 (εξορία του Μακάριου) έως 16.8.1956 (πρώτη εκεχειρία)

Ο βρετανικός στρατός έκανε επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας, κυρίως στην περιοχή Κύκκου. Η ΕΟΚΑ αντεπιτέθηκε φτάνοντας μέχρι και σε απόπειρα εναντίον του Χάρντιγκ (20.3.1956). Οι ε/κ εξακολουθούσαν να κάνουν διαδηλώσεις και απεργίες. Απέτυχε προσπάθεια της Βρετανίας να πειστούν οι ε/κ στην ιδέα εφαρμογής ενός Συντάγματος.

17.8.1956 (πρώτη εκεχειρία) έως 14.3.1957 (δεύτερη εκεχειρία)

Η ΕΟΚΑ ξεκίνησε προετοιμασία για μακροχρόνιο αγώνα ενώ οι συγκρούσεις με τον βρετανικό στρατό συνεχίζονταν. Οι τ/κ άρχισαν να προβάλλουν έντονα το αίτημα για διχοτόμηση της Κύπρου. Τον Νοέμβριο ο λόρδος Ράντκλιφ κατέθεσε σχέδιο επίλυσης του κυπριακού εκ μέρους της Βρετανικής κυβέρνησης το οποίο όμως δεν έγινε αποδεκτό από την ελληνική και την ε/κ πλευρά.

15.3.1957 (δεύτερη εκεχειρία) έως 6.11.1957 (αντικατάσταση του Χάρτιγκ)

Η ΕΟΚΑ περιόρισε την δράση της για να διευκολύνει την επιστροφή του Μακάριου στο νησί. Η Βρετανία απελευθέρωσε τελικά τον αρχιεπίσκοπο. Τ/κ εξτρεμιστές άρχισαν να συνεργάζονται με τους Βρετανούς που έδειξαν να προκρίνουν ως λύση την διχοτόμηση.

Η ίδρυση της ΤΜΤ

Η ΤΜΤ (Türk Mukavemet Teşkilatı) ήταν τουρκοκυπριακή παραστρατιωτική οργάνωση υποστηριζόμενη και ελεγχόμενη από την Τουρκία. Ιδρύθηκε τέλη του 1957/αρχές του 1958 ως αντιστάθμισμα στην ΕΟΚΑ και συνέχισε την δράση της μέχρι την τουρκική εισβολή με δολοφονίες και βομβιστικές ενέργειες. Σύμφωνα με το τ/κ ηγέτη Ραούφ Ντενκτάς (βλ. και Η) ιδρύθηκε από τον ίδιο, τον ακόλουθο του τουρκικού προξενείου Κεμάλ Τανρισεβντί και τον τ/κ γιατρό Μπουρχάν Ναλμπάντογλου. Ήταν ακροδεξιά, εθνικιστική οργάνωση που αντιμαχόταν όχι μόνο τον ε/κ εθνικισμό αλλά και τ/κ Αριστερούς (ανάμεσα στα θύματα της ήταν οι Ντ. Καβάζογλου -τελευταίος τ/κ που ήταν μέλος της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ-, Α. Γκιουρκάν, Φ. Οντέρ, Α. Χικμέτ κά).

Συνένωσε τις προγενέστερες τ/κ παραστρατιωτικές οργανώσεις μεγαλύτερη από τις οποίες ήταν η, επίσης ακροδεξιά, Volkan. Αρχικά η ΤΜΤ αριθμούσε γύρω στα 3 χιλ. μέλη και στόχευε στην μη ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Εκμεταλλεύθηκε τον φόβο της τ/κ μειονότητας να μην επαναληφθεί το φαινόμενο της εκδίωξης τους από την Κύπρο όπως είχε συμβεί με την εκδίωξη των "τουρκοκρητικών" από την Κρήτη μερικές δεκαετίες νωρίτερα. 

Η δολοφονία των Α. Χικμέτ και Α. Μ. Γκιουργκάν από την ΤΜΤ

Η ιστορία και η δράση της ΤΜΤ

7.11.1957 (αναχώρηση του Χάρντιγκ) έως 19.7.1958 (ανακοίνωση του σχεδίου Μακμίλλαν)

Αρχικά η δράση της ΕΟΚΑ εξακολουθούσε να είναι υποτονική και περιοριζόταν κυρίως σε δολιοφθορές. Το κυπριακό άρχισε να συζητείται σε παρασκηνιακό επίπεδο αλλά ταυτοχρόνως ξεκίνησαν μεθοδευμένα εχθροπραξίες μεταξύ ε/κ και τ/κ εθνικιστών (βλ. αναλυτικά στο Ε.3.α). Οι συγκρούσεις της ΕΟΚΑ με τον βρετανικό στρατό εντάθηκαν και πάλι. Η νέα θέση της Βρετανίας για σχέδιο προσωρινής λύσης (19.6.1958 Σχέδιο Μακμίλλαν –βλ. αναλυτικά στο ΣΤ) με απώτερο σκοπό την “αυτοδιοίκηση” ανησύχησε τους τ/κ εθνικιστές (επειδή έβλεπαν να απομακρύνεται η διχοτόμηση) αλλά ταυτοχρόνως το σχέδιο απορρίφθηκε και από την ελληνική και την ε/κ πλευρά.

20.7.1958 (ανακοίνωση του σχεδίου Μακμίλλαν) έως 25.11.1958 (συζήτηση του κυπριακού στον ΟΗΕ)

Συνεχίστηκαν οι συγκρούσεις της ΤΜΤ με την ΕΟΚΑ αλλά και οι ενέργειες της ΕΟΚΑ εναντίον των Βρετανών με σημαντικές απώλειες («Μαύρος Οκτώβρης»). Άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτες διαφωνίες Μακαρίου – Γρίβα για το πολιτικό μέλλον της Κύπρου καθώς και τα αδιέξοδα του ε/κ αντάρτικου.

25.11.1958 (συζήτηση στον ΟΗΕ) έως 19.2.1959 (υπογραφή των συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου)

Οι τρεις αντιμαχόμενες πλευρές (ΕΟΚΑ, ΤΜΤ, Βρετανοί) περιόρισαν τις συγκρούσεις ενόψει της Συμφωνίας για ίδρυση ανεξάρτητης κυπριακής δημοκρατίας.

Ε.3.α Οι διακοινοτικές συγκρούσεις του καλοκαιριού του 1958

Το τουρκικό κράτος και εν γένει η τουρκική κοινή γνώμη δεν είχαν ασχοληθεί ιδιαιτέρως με το κυπριακό ζήτημα μέχρι την δεκαετία του 1950. Η προτεραιότητα της τουρκικής πολιτικής ήταν μόνο να μην ενωθεί η Κύπρος με την Ελλάδα καθώς σε αυτήν την περίπτωση θα βρισκόταν περικυκλωμένη όχι μόνο από τα δυτικά αλλά και από τα νότια παράλια της από το ελληνικό κράτος. Όσο η Κύπρος ήταν στα χέρια του ΗΒ δεν υπήρχε θέμα ανησυχίας ούτε για την Τουρκία ούτε για την τ/κ ελίτ. Η ηγεσία της τ/κ κοινότητας άρχισε να ανησυχεί μετά το τέλος του Β ΠΠ μπροστά στο ενδεχόμενο της ανεξαρτησίας και μετά το 1950 με το ενδεχόμενο της Ένωσης αλλά το 1956 οι Βρετανοί άφηναν να θεωρηθεί ότι προωθούσαν την λύση της διχοτόμησης. Στο τέλος του 1957, αρχές του 1958, φάνηκε ότι αυτή η λύση μάλλον ήταν μια τακτική κίνηση από πλευράς Βρετανών για να πιέσουν την ελληνική πλευρά και την ΕΟΚΑ (εξάλλου, όπως ήταν λογικό, η διχοτόμηση δεν θα είχε κάποιο όφελος για το ΗΒ). Η μεταστροφή στη λύση της διχοτόμησης γνωστοποιήθηκε στην Τουρκία στις αρχές του 1958 και λίγες μέρες αργότερα (27-28 Ιανουαρίου) ξέσπασαν επεισόδια (κυρίως σε Λευκωσία και Αμμόχωστο) μεταξύ τ/κ και Βρετανών με αποτέλεσμα τον θάνατο επτά τ/κ. Στις αιματηρές αυτές συγκρούσεις έκανε την «επίσημη» εμφάνιση της και η ΤΜΤ. 

Μέχρι τότε οι εθνικιστικές ηγεσίες των δυο κοινοτήτων απέφευγαν να έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους (μέχρι το 1958 υπήρχε και σχετική εντολή από τον Γρίβα). Εκείνο που προκριναν ήταν η εκκαθάριση των αριστερών στοιχείων εντός των δυο κοινοτήτων τα οποία ζητούσαν συνεννόηση και αρμονική συμβίωση. Τον Μάιο του 1958 η ΤΜΤ ξεκίνησε τις διώξεις τ/κ αριστερών φτάνοντας μέχρι και σε δολοφονίες για όσους δεν συνεργάζονταν. Το αποτέλεσμα ήταν η αποχώρηση των τ/κ από την ΠΕΟ και το ΑΚΕΛ. 

Στις 31 Μαΐου, εν όψει της ανακοίνωσης του σχεδίου Μακμίλαν, ο Κουτσιούκ και ο Ντενκτάς, το ανατέλλον “αστέρι” του τ/κ εθνικισμού, ανακοίνωσαν από την Άγκυρα ότι οι τ/κ θα προχωρούσαν στην διχοτόμηση. Αφού με την χρήση του αυταρχικού εθνικισμού και του αντικομμουνισμού είχαν διαχωριστεί ολοκληρωτικά οι δυο κοινότητες σε δυο αντίπαλα στρατόπεδα είχε φτάσει η ώρα της σύγκρουσης τους. Το πρώτο βήμα έγινε από την ΤΜΤ. Στις 7 Ιουνίου, εξερράγη στο Γραφείο Πληροφοριών της Τουρκίας στη Λευκωσία εκρηκτικός μηχανισμός (αργότερα ο Ντενκτάς ομολόγησε ότι ήταν τ/κ προβοκάτσια). Η ΤΜΤ, «σαν έτοιμη από καιρό», ξεκίνησε αμέσως αιματηρά επεισόδια εναντίον ε/κ (μέχρι τότε οι τ/κ απαντούσαν μόνο σε εκτελέσεις ομοεθνών τους αστυνομικών που βρίσκονταν στην υπηρεσία των Βρετανών). Σε ανταπόδοση, στις 12 Ιουλίου, η ΕΟΚΑ δολοφόνησε πέντε τ/κ εργάτες στη Σίντα. Οι αιματηρές συγκρούσεις συνεχίστηκαν με ορόσημο την σφαγή στο Κιόνελι. Μέχρι τις αρχές Αυγούστου (του 1958) είχαν σκοτωθεί 59 ε/κ και 53 τ/κ.

Η σφαγή των Κοντεμενιωτών στο χωριό Κιόνελι

 

Ε.3.β ΕΟΚΑ, ΑΚΕΛ και ένοπλος αγώνας

Το ΚΚΚ, προγενέστερος σχηματισμός του ΑΚΕΛ, είχε μείνει σχεδόν αδιάφορο απέναντι στο εθνικό ζήτημα προβάλλοντας το αίτημα της ταξικής επανάστασης και της εγκαθίδρυσης του σοσιαλισμού. Μόνο στο 6^ο συνέδριο του ΑΚΕΛ το 1949 –και ύστερα από προτροπή του Ζαχαριάδη- στράφηκε στο αίτημα της ένωσης με την Ελλάδα. Σε αυτά τα πλαίσια στήριξε και το ενωτικό δημοψήφισμα του 1950. Όμως, ως προς την μέθοδο, πρότεινε τον δρόμο του μαζικού ειρηνικού αγώνα και όχι της ένοπλης πάλης (προφανώς διαβλέποντας την δυσκολία της επικράτησης σε μια ένοπλη σύγκρουση με την βρετανική αυτοκρατορία). Όταν η Εθναρχία και η ΕΟΚΑ επέλεξαν την ένοπλη σύγκρουση –ουσιαστικά έναν ανταρτοπόλεμο παρενοχλήσεων- το ΑΚΕΛ επέλεξε να απέχει και να μην συμμετάσχει στην ΕΟΚΑ (που ούτε και αυτή δεχόταν κομμουνιστές στις γραμμές της) παίρνοντας όμως μέρος σε μαζικές αντιβρετανικές κινητοποιήσεις και απεργίες. Επιπλέον προχώρησε ανοιχτά σε κριτική στην ΕΟΚΑ και ειδικότερα στον Γρίβα, ο οποίος είχε σκληρό αντικομμουνιστικό παρελθόν και γκρίζες σελίδες στο παρελθόν του όλη την περίοδο της Κατοχής και του εμφυλίου στην Ελλάδα.

Για αυτή του την στάση το ΑΚΕΛ χτυπήθηκε τόσο από τους Βρετανούς όσο και από την ΕΟΚΑ. Οι μεν Βρετανοί το κήρυξαν παράνομο και συνέλαβαν πολλά στελέχη του αμέσως μετά την 1^η Απριλίου (επίσης κηρύχτηκαν παράνομες οι αριστερές οργανώσεις Ένωση Αγροτών Κύπρου (ΕΑΚ), Παγκύπρια Οργάνωση Δημοκρατικών Γυναικών (ΠΟΔΓ) η Ανορθωτική Οργάνωση Νεολαίας (ΑΟΝ), οι εφημερίδες «Νέος Δημοκράτης», «Ανεξάρτητος», «Εμπρός», «Ινκιλαπψί»/«Επαναστάτης» και το μηνιαίο περιοδικό ο «Θεωρητικός Δημοκράτης») η δε ΕΟΚΑ προχώρησε σε εκτελέσεις στελεχών της Αριστεράς κυρίως το 1956 και το 1958 με την κατηγορία της προδοσίας του αγώνα και της συνεργασίας με τους Βρετανούς.

(Αργότερα κάποιες από αυτές τις εκτελέσεις η ΕΟΚΑ τις απέδωσε σε λανθασμένη πληροφόρηση και άλλες ως επίλυση προσωπικών διαφορών και όχι ως δικές της πράξεις. Από την πλευρά του το ΑΚΕΛ, μετά την κήρυξη της ανεξαρτησίας έκανε την αυτοκριτική του* για κάποιες από τις θέσεις που πήρε το 1955 εναντίον της ΕΟΚΑ αλλά επέμεινε ότι ο ένοπλος αγώνας ήταν λανθασμένη τακτική.

Χρόνια αργότερα, επί προεδρίας Χριστόφια, παρουσιάστηκε ένας κατάλογος είκοσι τριών εκτελεσθέντων από την ΕΟΚΑ Αριστερών.

 

* «Για τη θέση του κόμματος έναντι στην ΕΟΚΑ».

Η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΑΚΕΛ επέμεινε ότι οι κυπριακές συνθήκες και ο συσχετισμός των δυνάμεων «επιβεβαιώνουν ακόμα μια φορά την ορθότητα της θέσης του κόμματος έναντι του ένοπλου αγώνα της δεξιάς» και επανέλαβε «την απόλυτη διαφωνία προς την τακτική της ΕΟΚΑ». Ταυτόχρονα, όμως κατέγραψε ότι «στη στάση μας έναντι στην ΕΟΚΑ διαπράξαμε μια σειρά λάθη, μερικά από τα οποία αρκετά σοβαρά». Η ευθύνη για «τα σοβαρά σεχταριστικά λάθη» αποδίδονταν στην «κεντρική ηγεσία του κόμματος και ιδιαίτερα στον κεντρικό καθοδηγητικό πυρήνα»… Και συνέχιζε:

«Πρώτα-πρώτα από την αρχή υποτιμήσαμε σοβαρά το κίνημα της ΕΟΚΑ, θεωρώντας το σαν κίνημα μερικών δεκάδων φανατικών της δεξιάς, προορισμένο να σβήσει σε μερικούς μήνες και δεν μπορέσαμε να μάθουμε και να παρακολουθήσωμε τις προετοιμασίες που γίνουνταν πάνω από τρία χρόνια.

Δεύτερο, η ανακοίνωση του Π.Γ. τον Απρίλη του 1955, ήταν μια πολύ βιαστική και αψυχολόγητη ενέργεια, που πρόδινε σύγχυση και έλλειψη ψυχραιμίας και με τον τρόπο που έπιανε το ζήτημα θεωρητικολογώντας για ατομική τρομοκρατία με αποσπάσματα από τον Λένιν, δεν βοηθούσε καθόλου τις μάζες να δουν σωστά για ποιους λόγους το κόμμα μας διαφωνούσε με την τακτική του ενόπλου αγώνα.

Τρίτο, οι χαρακτηρισμοί που σε ανακοινώσεις και άρθρα μας δώσαμε στην ΕΟΚΑ και τους αγωνιστές της, αποκαλώντας τους “Ψευτοδιγενήδες”, “τραμπούκους”, “βαρελόττα”, “τρακατρούκες” κ.λπ. ήταν προκλητικοί και σεχταριστικοί που ενώ δεν εξυπηρετούσαν καθόλου την εθνική μας υπόθεση και την ενότητα του λαού, οπλίζαμε την ΕΟΚΑ και τον μοναρχοφασισμό στην επίθεσή τους ενάντια στο κόμμα και το λαϊκό κίνημα και έριχναν νερό στον μύλο της διάσπασης και του κινδύνου εμφύλιου σπαραγμού.

(…) Πού οφείλετο η διάπραξη αυτών των σοβαρών σεχταριστικών λαθών της κεντρικής καθοδήγησης στη στάση μας έναντι της ΕΟΚΑ; Αυτά τα λάθη βασικά οφείλονται στον δογματισμό με τον οποίο βλέπαμε την Εθναρχία, τη Δεξιά και γενικά την κυπριακή αστική τάξη και τον ρόλο τους στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα. Ξεκινώντας από τη θέση του Στάλιν ότι «η αστική τάξη πέταξε στο βούρκο την σημαία της εθνικής ανεξαρτησίας» εφαρμόσαμε δογματικά αυτή τη θέση στην εκτίμησή μας απέναντι στην κυπριακή αστική τάξη, τη Δεξιά, και την Εθναρχία, που τους βλέπαμε όλους όργανα, «πλασιέ» των Αμερικάνων ιμπεριαλιστών, έτοιμους να προδώσουν την εθνική μας υπόθεση κάμνοντας απαράδεκτους συμβιβασμούς με τους Βρετανούς αποικιστές. (…) Με βάση τη λανθασμένη και δογματική αυτή θέση για την κυπριακή αστική τάξη και την ηγεσία της και τον ρόλο της στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα που τον χαρακτηρίζαμε ”ξενόδουλο”, “ανθενωτικό” διαπαιδαγωγήσαμε το κομματικό σύνολο. Και έτσι όταν βρεθήκαμε μπροστά στο καινούργιο αυτό φαινόμενο του ένοπλου αγώνα της δεξιάς δεν μπορέσαμε να εχτιμήσουμε ψύχραιμα και αντικειμενικά αυτό το φαινόμενο»)

 

Συνεχίζεται>

Το κυπριακό μέχρι το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή (μέρος 3ο)

 

>Συνέχεια από το προηγούμενο

 

Δ. Η περίοδος που προετοίμασε τον ένοπλο αγώνα της ΕΟΚΑ

 

Δ1. Η εξέγερση του 1931 – τα «Οκτωβριανά»

Το 1926 (και μέχρι το 1932) κυβερνήτης της Κύπρου ανέλαβε ο σερ Ρόναλντ Στορρς (1926-1932). Αν και αρχικά προσπάθησε να κερδίσει την ανοχή του πληθυσμού καταργώντας τον φόρο υποτελείας που μέχρι τότε καταβαλλόταν ακόμη από την Κύπρο στην Τουρκία, στη συνέχεια τα πράγματα πήραν άσχημη τροπή. Σταδιακά δημιουργήθηκαν έντονες αντιπαραθέσεις στο Νομοθετικό Συμβούλιο (βλ. Α2) γύρω από θέματα οικονομικής φύσης. Έτσι, στις 20 Ιουλίου 1929, οι  Κύπριοι  υπέβαλαν προς τη Βρετανική Κυβέρνηση υπόμνημα με αίτημα την Ένωση με την Ελλάδα. Η αντιπαράθεση οξύνθηκε όταν τον Δεκέμβριο του 1929 πέρασε νόμος για τον διορισμό δασκάλων από την αποικιοκρατική κυβέρνηση ενώ μέχρι τότε οι δυο κοινότητες, ε/κ και τ/κ, παρείχαν στα παιδιά τους ελληνική και τουρκική παιδεία.

Τον Ιανουάριο του 1930, σε ευρεία συνέλευση που συγκάλεσε η Αρχιεπισκοπή, ιδρύθηκε από τους ε/κ η “Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων”/ΕΟΚ (βλ. Γ) με βασικό σκοπό την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Μάλιστα την 25η Μαρτίου του ίδιου έτους η ΕΟΚ προκάλεσε ενωτικό δημοψήφισμα σε ολόκληρη την Κύπρο.

Στις εκλογές που έγιναν τον Οκτώβριο για τα μέλη του Νομοθετικού Συμβουλίου («βουλευτές») εξελέγησαν από την ε/κ πλευρά υποψήφιοι που ήταν οπαδοί της ένωσης. Ανάμεσα τους ο επίσκοπος Κιτίου Νικόδημος Μυλωνάς.

Εν τω μεταξύ είχε ξεσπάσει η μεγάλη κρίση που ακολούθησε το κραχ του 1929 και αυτό είχε την αντανάκλαση του και στα δημοσιονομικά της Κύπρου. Ο προκλητικά αντιδημοκρατικός κανονισμός εκλογής των μελών του Ν.Σ. που κατέληγε σχεδόν πάντα στην επιβολή της θέλησης του κυβερνήτη από τη μια και τα οικονομικά μέτρα που έπαιρνε ο κυβερνήτης από την άλλη ηλέκτριζαν την κατάσταση. Μάλιστα, προκλητικά, ο Στορρς με ειδικό αυτοκρατορικό «διάταγμα εν συμβουλίω» (11/8/1931) επέβαλλε το νομοσχέδιο για το δασμολόγιο παρότι αυτό είχε καταψηφιστεί από το Ν.Σ. (28/4/1931) καθώς οι τ/κ δεν είχαν συμμετάσχει στην ψηφοφορία (αν και σύμφωνα με τον Στορρς, μόνο ένας τ/κ συνέπραξε με τους ε/κ «βουλευτές»).

Μέσα στις οικονομικές δυσκολίες που περνούσε ο κυπριακός λαός η Βρετανία του απαιτούσε να εξακολουθήσει να εισπράττει ειδικούς φόρους, προκειμένου να πληρωθεί το υπόλοιπο του δανείου που είχε πάρει η Τουρκία από Άγγλους κεφαλαιούχους το 1855.

Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1931 πραγματοποιήθηκε μυστική σύσκεψη των ε/κ «βουλευτών» στην οποία αποφασίστηκε η παραίτηση τους από το Ν.Σ. και η άρνηση πληρωμής αυτών των ειδικών φόρων. Την απόφαση αυτή ενέκρινε και η ΕΟΚ δεκαπέντε μέρες αργότερα.

Η κρίση ξέσπασε όταν, στις 18 Οκτωβρίου, ο (επίσκοπος Κιτίου και «βουλευτής») Νικόδημος Μυλωνάς κυκλοφόρησε σε χιλιάδες αντίτυπα διάγγελμά με επαναστατικό περιεχόμενο. Μια μέρα νωρίτερα είχε υποβάλει την παραίτησή του από το βουλευτικό αξίωμα παρότι μέχρι τότε  τασσόταν εναντίον της αποχώρησης των ε/κ από το Ν.Σ. Ακόμη και σήμερα δεν έχει διευκρινιστεί ποιοι λόγοι τον οδήγησαν σε αυτήν την εξεγερτική πράξη (ίσως επειδή αντιλαμβανόταν τα συναισθήματα του λαού, ίσως επειδή πείστηκε από τον φανατικό ενωτικό πρόξενο της Ελλάδας στην Κύπρο, τον, κυπριακής καταγωγής, Αλέξη Κύρου). Το παράδειγμα του ακολούθησαν ακόμη τρεις «βουλευτές». Την ίδια μέρα σε ομιλία του στη Λάρνακα κήρυξε ξανά την ανυπακοή προς τους Άγγλους και τάχθηκε για άλλη μια φορά υπέρ της ένωσης. Στις 20 Οκτωβρίου μίλησε σε ογκώδες συλλαλητήριο στην Λεμεσό και ακολούθησε διαδήλωση.

Το εξεγερσιακό κύμα έφτασε και στη Λευκωσία όπου το απόγευμα της επόμενης μέρας (21 Οκτωβρίου) συγκροτήθηκε ένα αυθόρμητο συλλαλητήριο το οποίο ανάγκασε ε/κ ηγέτες να πάρουν θέση. Οι παρευρισκόμενοι «βουλευτές» προσπάθησαν να πείσουν το πλήθος να διαλυθεί αλλά η κατάσταση σταδιακά ξέφυγε από τον έλεγχο. Το πλήθος μετά από σύγκρουση με αστυνομικές δυνάμεις έφτασε στο κυβερνείο για να επιδώσει ψήφισμα στον ίδιο τον κυβερνήτη. Η άρνηση του κυβερνήτη Στορρς να δεχθεί ν' ακούσει τους εκπροσώπους των διαδηλωτών ξεχείλισε το ποτήρι. Ξεκίνησε λιθοβολισμός του κυβερνείου, αυτοκίνητα που βρίσκονταν στην αυλή του κυβερνείου αναποδογυρίστηκαν και κάηκαν, έπεσαν πυροβολισμοί κατά των διαδηλωτών και τελικά έγινε η μεγάλη επίθεση κατά του κυβερνείου, το οποίο σύντομα παραδόθηκε στις φλόγες.

Επεισόδια ακολούθησαν και στις υπόλοιπες πόλεις: στην Αμμόχωστο (τα επεισόδια συνεχίστηκαν μέχρι τις 29 του μηνός), στην Λάρνακα, στην Πάφο, στην Λεμεσό και στην Κυρήνεια. Επεισόδια και συγκρούσεις σημειώθηκαν και στην ύπαιθρο όπου πυρπολήθηκαν αστυνομικοί σταθμοί, καταδιώχτηκαν κυβερνητικοί υπάλληλοι και φοροεισπράκτορες, πυροβολήθηκαν στρατιώτες και γκρεμίστηκαν γέφυρες για να εμποδιστεί η μετακίνηση του κατασταλτικού μηχανισμού.

Η εξέγερση κράτησε μέχρι τις 28 του μηνός και κάμφθηκε χάρη στις ενισχύσεις βρετανικών στρατιωτικών μονάδων από της Αίγυπτο και την βάση της Σούδας.

Την κατάπνιξη την εξέγερσης ακολούθησαν δίκες και καταδίκες. Σε φυλάκιση (από μερικούς μήνες μέχρι και 10 χρόνια) καταδικάστηκαν πάνω από τριακόσια άτομα ενώ περίπου δυο χιλιάδες καταδικάστηκαν σε πρόστιμα. Άλλοι καταδικάστηκαν σε εκτοπίσεις χωρίς δικαίωμα μετακίνησης. Επιπλέον οι ζημιές που είχαν προκληθεί χρεώθηκαν για να πληρωθούν από τους ε/κ.

Επίσης συνελήφθησαν και εξορίστηκαν δέκα πολιτικοί ηγέτες των ε/κ (μεταξύ αυτών και οι δυο ηγέτες του ΑΚΕΛ Βατυλιώτης και Σκελέας). Τα σκληρά μέτρα που ακολούθησαν την καταστολή του κινήματος στέρησαν μέχρι τα πρώτα χρόνια της επόμενης δεκαετίας τους ε/κ από την ηγεσία του.

Ο απολογισμός των θυμάτων, πέρα από τους τραυματίες, ήταν δεκαεπτά νεκροί ε/κ.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η αντίδραση των τ/κ στην εξέγερση δεν ήταν αυτή την οποία ανέμεναν οι Βρετανοί (έτσι κι αλλιώς και στο παρελθόν οι σχέσεις χριστιανών και μουσουλμάνων, πέρα από περιστασιακές εντάσεις, ήταν πάντα καλές). Σε άρθρα τ/κ εφημερίδων διατυπώθηκαν κατηγορίες κατά της ηγεσίας των ε/κ ότι θα κατέστρεφαν την αρμονία που υπήρχε στο νησί και καταδίκασαν τα γεγονότα διακηρύσσοντας και την πλήρη αντίθεσή τους στη λύση της ενώσεως της Κύπρου με την Ελλάδα. Αλλά σε γενικές γραμμές η στάση των τ/κ έναντι των γεγονότων ήταν χλιαρή έως αδιάφορη

Κοιτώντας εκ των υστέρων την εξέγερση διαπιστώνεται ότι οι πιθανότητες επιτυχίας ήταν ελάχιστες, αφού ούτε προετοιμασμένη ήταν, ούτε είχε σχεδιαστεί για ν' αποβλέπει προς κάποιους στόχους ενώ δεν διέθετε και την υποστήριξη της ελλαδικής κυβέρνησης. Ταυτοχρόνως όμως τα «Οκτωβριανά» διεθνοποίησαν το κυπριακό και ευαισθητοποίησαν τον ελληνικό λαό τόσο στην Ελλάδα όσο και στις παροικίες του ελληνισμού. 

Η εξέγερση των Οκτωβριανών

 

Δ2. Η «Παλμεροκρατία» (Οκτώβριος 1931 – Οκτώβριος 1940)

Η 9ετία που ακολούθησε τα «Οκτωβριανά» έμεινε στην ιστορική μνήμη με τον όρο «Παλμεροκρατία» από το όνομα του κυβερνήτη Χέρμπερτ Ρίτσμοντ Πάλμερ (1933-39) και στη συνείδηση του λαού της Κύπρου ταυτίστηκε με τη στυγνή δικτατορία (οι άλλοι δυο κυβερνήτες της περιόδου ήταν ο Ρέτζιναλντ Έντουαρντ Σταπς (1932-33) και ο Γουίλλιαμ Ντέννις Μπάττερσιλ (1939-40)).

Αμέσως μετά την οκτωβριανή εξέγερση και την καταστολή της λήφθηκαν δικτατορικά μέτρα διακυβέρνησης του νησιού από την Βρετανία. Όλες οι ελευθερίες που είχαν αποκτηθεί έως τότε από τους Κυπρίους, ανεστάλησαν ώστε να διατηρηθεί η τάξη και να συνετιστούν οι ε/κ. Παράλληλα καταργήθηκε το Νομοθετικό Συμβούλιο, ακυρώθηκαν οι εκλογές «βουλευτών», σταμάτησαν οι εκλογές για κοινοτάρχες και δημάρχους που πλέον διορίζονταν, φιμώθηκε ο τύπος με την επιβολή ελέγχου και λογοκρισίας, η λογοκρισία επεκτάθηκε σε κάθε τρόπο επικοινωνίας (όπως λ.χ. στα τηλεγραφήματα), απαγορεύθηκε η ύπαρξη και λειτουργία πολιτικών κομμάτων και οργανώσεων, απαγορεύθηκαν οι συγκεντρώσεις, η ανύψωση ελληνικών σημαιών και κάθε άλλη πολιτική έκφραση (όπως πολιτικού περιεχομένου ομιλίες και δηλώσεις), επιβλήθηκαν περιορισμοί στη διακίνηση, ιδίως στο εξωτερικό. Επί πλέον υιοθετήθηκαν μέτρα που σκόπευαν να ενσωματώσουν την εκπαίδευση στην αγγλική διοίκηση ενώ η ηγεσία της Εκκλησίας απομονώθηκε: οι επίσκοποι Κιτίου (Νικόδημος Μυλωνάς) και Κυρηνείας (Μακάριος Β΄) εξορίστηκαν και ο Πάφου (Λεόντιος) περιορίστηκε στην Πάφο.

Η είσοδος της Ελλάδας στον Β ΠΠ στο πλευρό της Βρετανίας και ο ενθουσιασμός που προκλήθηκε στους ε/κ ουσιαστικά επέφεραν την άτυπη (αλλά όχι και επίσημη) κατάργηση των περιοριστικών μέτρων. Μάλιστα το ΑΚΕΛ πήρε την πρωτοβουλία να οργανώσει στρατιωτικό τμήμα από μέλη του που συμμετείχαν στον πόλεμο μαζί με τα στρατεύματα της αυτοκρατορίας.

 

Τα Οκτωβριανά του 1931 και η περίοδος της «Παλμεροκρατίας»

 

Δ3. Οι πρώτες ανησυχίες των τ/κ – η οργάνωση του τ/κ εθνικισμού

Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1940 οι τ/κ –κατά βάση η τ/κ πολιτικοοικονομική ελίτ- δεν έδειχναν να ανησυχούν για το ενδεχόμενο ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα καθώς η Βρετανία δεν παρουσίαζε καμμία ένδειξη υποχώρησης απέναντι σε αυτό το ε/κ αίτημα. Όμως τα πράγματα άλλαξαν κατά την διάρκεια του Β ΠΠ όταν η Βρετανία άφηνε να εννοηθεί ότι οι αποικίες που θα συμμετείχαν στον πόλεμο θα αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους. Το ενδεχόμενο αυτό θορύβησε τους τ/κ. Αρχικά οι τ/κ ίδρυσαν τον «Σύνδεσμο Τουρκικής Μειονότητας της Νήσου Κύπρου» (ΚΑΤΑΚ). Προερχόμενος από το ΚΑΤΑΚ, ο γιατρός Φαζίλ Κουτσιούκ, ίδρυσε το 1944 το «Εθνικό Λαϊκό Τουρκικό Κόμμα Κύπρου» (KMTHP). Το ΚΜΤΗΡ το 1955 μετονομάστηκε σε «Εθνική Τουρκική Ένωση Κύπρου» (KMTB) πάλι με επικεφαλής τον Κουτσιούκ (ο οποίος παρέμεινε ηγέτης των τ/κ μέχρι την δεκαετία του ’60 και διετέλεσε πρώτος αντιπρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας).

Μιμούμενοι την πρακτική των ε/κ, οι τ/κ εθνικιστές διοργάνωσαν διαδηλώσεις και συλλαλητήρια διαμαρτυρίας εναντίον της Ένωσης. Σε μια από αυτές -μετά την αποτυχία της “Διασκεπτικής”- στις 28 Νοεμβρίου 1948 στην Λευκωσία, αποφάσισαν να στείλουν τηλεγράφημα στον Τούρκο πρωθυπουργό στο οποίο διατράνωναν ότι «Οι δεκαπέντε χιλιάδες [συγκεντρωθέντες] τ/κ απεφάσισαν παμψηφεί να απορρίψουν το ελληνικό αίτημα για Ένωση […] η προσάρτηση και η αυτονομία θα είχε σαν συνέπεια τον αφανισμό της τουρκικής κοινότητος».

Τουρκοκύπριοι, από το περιθώριο στο συνεταιρισμό 1923-1960 

Τα χρόνια που ακολούθησαν τόσο οι ε/κ όσο και οι τ/κ εθνικιστές (οι πρώτοι απαιτώντας την Ένωση και οι δεύτεροι απαντώντας με το σύνθημα Διχοτόμηση-«Ταξίμ») κατάφεραν να διχάσουν τον πληθυσμό του νησιού και να τον οριοθετήσουν σε δυο εχθρικές κοινότητες. Μάλιστα οργανώνοντας παραστρατιωτικές ομάδες στράφηκαν και εναντίον των μελών των δικών τους κοινοτήτων που ζητούσαν συνεννόηση και συμβιβαστική λύση. Ιδίως την περίοδο 1950-65 ε/κ εθνικιστές σκότωσαν ε/κ Αριστερούς και τ/κ εθνικιστές σκότωσαν τ/κ Αριστερούς αναγκάζοντας τελικά τους τ/κ να αποχωρήσουν από το ΑΚΕΛ και τα συνδικάτα (το 1946 ιδρύθηκε ανεξάρτητο τ/κ συνδικάτο).

Όπως δήλωσε ο (τ/κ στην καταγωγή) ευρωβουλευτής της Κύπρου, Νιαζί Κιζιλγιουρέκ,

«Μα είναι γνωστό ότι και οι δύο αυτές οργανώσεις [η ε/κ ΕΟΚΑ και η τ/κ ΤΜΤ] ήταν βαθιά αντικομμουνιστικές, γιατί η ιδεολογία αυτή δεν συμβάδιζε καθόλου με το εθνικιστικό τους αφήγημα. Πριν και εκτός από τη διακοινοτική βία, υπήρξε και ενδοκοινοτική πολιτική βία. Συνέβησαν πολιτικές δολοφονίες και στις δύο πλευρές, για τις οποίες κανείς ακόμα δεν έχει λογοδοτήσει. Αυτοί που αγωνίζονταν μέσα από την ΕΟΚΑ και την ΤMΤ αγωνίζονταν σαν Έλληνες και σαν Τούρκοι, όχι σαν Κύπριοι, επιδιώκοντας, όπως είπαμε, οι μεν την ένωση, οι δε τη διχοτόμηση». 

(βλ. και Ε.3.α, Ζ2 και Ζ3)

Η διακοινοτική και ενδοκοινοτική βία 1955-64 

Η στάση του ΑΚΕΛ απέναντι  στις πολιτικές δολοφονίες στελεχών της Αριστεράς

Η δολοφονία των Α. Χικμέτ και Α.Μ. Γκιουργκάν από την ΤΜΤ

 

Δ4. 1948 - Η Διασκεπτική Συνέλευση («Διασκεπτική»)

Ήταν μια πρωτοβουλία της Βρετανίας που αποσκοπούσε στην παγίωση της παρουσίας της στο νησί παραχωρώντας στους Κύπριους ένα σύστημα εσωτερικής διακυβέρνησης με αυτοδιοικητικά χαρακτηριστικά. Η Συνέλευση είχε στόχο την εκπόνηση Συντάγματος και τον καθορισμό των όρων συμμετοχής του κυπριακού λαού στην εσωτερική διακυβέρνηση. Την πρόσκληση αποδέχτηκαν οι τ/κ και το ΑΚΕΛ ενώ η κυπριακή Εκκλησία καταδίκασε το βρετανικό σχέδιο.

Στις αρχές Ιουλίου του 1947, ο Βρετανός κυβερνήτης Ουίνστερ κάλεσε όλες τις κοινωνικές οργανώσεις (Δήμους, Επιμελητήρια, αγροτικές οργανώσεις, συνδικάτα) να ορίσουν υποψηφίους για τη Διασκεπτική. Λίγες μέρες μετά (12 Ιουλίου) ο αρχιεπίσκοπος Λεόντιος κατήγγειλε το βρετανικό σχέδιο και κάλεσε τους Κυπρίους να συνεχίσουν τον αγώνα για την Ένωση. (Ο Λεόντιος είχε εκλεγεί αρχιεπίσκοπος στις 20 Ιουνίου και με την υποστήριξη της Αριστεράς και πέθανε στις 26 Ιουλίου σε ηλικία μόλις 51 ετών).

Στο Συμβούλιο της Εθναρχίας αποφασίστηκε να αρνηθούν κάθε συνεργασία και να επιμείνουν στο αίτημα της Ένωσης καθώς στα σωματεία, στους Δήμους και στην εκλογή του Λεόντιου διαφαινόταν ισχυρή δυναμική του ΑΚΕΛ. Έτσι, σε περίπτωση επιτυχίας της Διασκεπτικής υπήρχε φόβος η Δεξιά και η Εκκλησία να βρεθούν αποδυναμωμένες. Το ΑΚΕΛ, από την άλλη, έχοντας ως άμεσο στόχο την βελτίωση της θέσης των εργαζομένων αποφάσισε την συμμετοχή στην Διασκεπτική ως σκαλοπάτι στον αγώνα για Ένωση. Με βάση τους δυο αυτούς στόχους η πρόταση του ΑΚΕΛ διαμορφώθηκε ως «Αυτοδιάθεση-Ένωση».

Οι συζητήσεις της Συνέλευσης ξεκίνησαν την 1η Νοεμβρίου 1947. Το ΑΚΕΛ κατέθεσε ως πρόταση του ένα σχέδιο διακυβέρνησης όπως αυτό που ίσχυε στην Μάλτα αλλά οι τ/κ το απέρριψαν φοβούμενοι ότι θα βρεθούν σε δεύτερη μοίρα. Η Βρετανία, μετά από εσωτερικές διαφωνίες, κατέληξε σε ένα σχέδιο Συντάγματος που αναγνώριζε μεν συνταγματικές ελευθερίες για τους κατοίκους του νησιού αλλά δεν έφτανε μέχρι την αυτοδιοίκηση. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό η κυπριακή Βουλή (Νομοθετικό Συμβούλιο) θα αποτελείτο από 18 ε/κ και 4 τ/κ με περιορισμένες αρμοδιότητες ενώ ο (Βρετανός) Κυβερνήτης θα διατηρούσε σημαντικές εξουσίες στην εσωτερική ασφάλεια (και σε άλλα θέματα). Ταυτοχρόνως προβλεπόταν ίδρυση Εκτελεστικού Συμβουλίου που θα βοηθούσε τον κυβερνήτη στην άσκηση των εκτελεστικών του εξουσιών. Οι ε/κ και οι τ/κ σύμβουλοι θα ήταν απλοί σύμβουλοι του κυβερνήτη και δεν θα είχαν υπουργεία.

Το βρετανικό σχέδιο τελικά απορρίφθηκε (21 Μαΐου 1948) καθώς υπέρ του τάχθηκαν μόνο οι τ/κ και δυο ε/κ συντηρητικοί. Το ΑΚΕΛ το καταψήφισε αφού έβλεπε ότι ο στόχος του για αυτοκυβέρνηση μέσω Συντάγματος με προοπτική την μελλοντική αυτοδιάθεση ναυαγούσε, η Εκκλησία το καταδίκασε και η Δεξιά παρέμεινε σταθερή στην θέση της για την Ένωση (ενόσω η ελληνική κυβέρνηση έμενε αδρανής).

 

Δ5. 1950 - «Δημοψήφισμα» για Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα

Τον Ιανουάριο του 1950 με πρωτοβουλία του μετέπειτα αρχιεπισκόπου Μακαρίου (τότε επίσκοπος Κιτίου) διεξήχθη υπό την ευθύνη της εθναρχούσας Εκκλησίας ένα «δημοψήφισμα» υπέρ της Ένωσης -στην πραγματικότητα ήταν συλλογή υπογραφών- σε δύο συνεχόμενες Κυριακές, στις 15 και 22 Ιανουαρίου 1950 (στο πλαίσιο του ενωτικού κινήματος είχαν διεξαχθεί και άλλα δημοψηφίσματα αλλά αυτό του 1950 υπήρξε το μαζικότερο και έδωσε την πολιτική νομιμοποίηση στον αγώνα της ΕΟΚΑ ο οποίος ακολούθησε). Την εισήγησή του Μακαρίου ανακοίνωσε η Εθναρχία την 1η Δεκεμβρίου 1949 και την συνυπέγραφαν με εθναρχική εγκύκλιο στις 8/12/1949 ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος Β' και οι μητροπολίτες Πάφου και Κυρήνειας καθώς και ο χωρεπίσκοπος Σαλαμίνος.

Το ΑΚΕΛ -που από τον Ιανουάριο του 1949 είχε αλλάξει τη γραμμή της «Αυτοκυβέρνησης» και ακολουθούσε τη γραμμή της «Αυτοδιάθεσης – Ένωσης»- και ενώ το ίδιο συγκέντρωνε υπογραφές υπέρ της Ένωσης, μετά την εξαγγελία του δημοψηφίσματος από την Εκκλησία το υποστήριξε ενεργά. (Η αλλαγή της γραμμής του ΑΚΕΛ μάλλον οφείλεται σε σχετική προτροπή του Ζαχαριάδη ο οποίος, έχοντας την αυταπάτη ότι ο ΔΣΕ θα κέρδιζε τον εμφύλιο, θεωρούσε ότι η Κύπρος δεν είχε κανέναν λόγο να επιδιώκει την ανεξαρτησία αφού θα μπορούσε να ενωθεί με μια σοσιαλιστική Ελλάδα). 

Αρχικά ο αρχιεπίσκοπος είχε ζητήσει από τον Βρετανό κυβερνήτη σερ Άντριου Ράιτ να υλοποιήσει το δημοψήφισμα αλλά αυτός, όπως ήταν λογικό, το αρνήθηκε. Τελικά το «δημοψήφισμα» διεξήχθη με φανερή γραπτή ψηφοφορία στους ναούς των πόλεων και των χωριών. Σε αυτό πήραν μέρος άντρες και γυναίκες που είχαν δικαίωμα ψήφου. Ήταν στην πλειοψηφία τους ε/κ και μαζί με αυτούς Αρμένιοι και λίγοι τ/κ. Υπήρχαν δυο «ψηφοδέλτια» που έγραφαν το μεν πρώτο «Ἀξιοῦμεν τήν ἓνωσιν τῆς Κύπρου μέ τήν Ἑλλάδα» και το δεύτερο «Ἐνιστάμεθα εἰς τήν ἓνωσιν τῆς Κύπρου μέ τήν Ἑλλάδα» και οι ψηφοφόροι υπέγραφαν ή το ένα ή το άλλο. Ψήφισαν γύρω στους 250 χιλ. και από αυτούς το 95% υπέρ της Ένωσης. 

Τα ψηφοδέλτια «δέθηκαν» σε τόμους και παραδόθηκαν σε τρία αντίτυπα: ένα στον ΟΗΕ (παραδόθηκε στις 26/9/1950), ένα στην ελληνική κυβέρνηση (κυβέρνηση Πλαστήρα) η οποία αρνήθηκε να το παραλάβει προτρέποντας την ε/κ αντιπροσωπεία να περιμένει μια ευνοϊκότερη συγκυρία (τελικά το παρέλαβε ο πρόεδρος της Βουλής) και ένα στην βρετανική κυβέρνηση που επίσης δεν αποδέχτηκε να το παραλάβει καθώς «το δημοψήφισμα εστερείτο επισημότητας».

Το ενωτικό ζήτημα και το δημοψήφισμα του 1950

Συνεχίζεται>

Το κυπριακό μέχρι το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή (μέρος 2ο)

 

>Συνέχεια από το προηγούμενο

 

Γ. Τα (πρώτα) κόμματα και οργανώσεις

Πολιτικά κόμματα άργησαν να ιδρυθούν στην Κύπρο καθώς στην ιδιότυπη κατάσταση που βρισκόταν η Κύπρος (πολιτική καθυστέρηση λόγω οθωμανοκρατίας και μετά λόγω της αγγλοκρατίας) την πολιτική εκ μέρους των ε/κ ασκούσε η Εθναρχία. Το πρώτο κόμμα που ιδρύθηκε ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου (ΚΚΚ).

ΚΚΚ/ΑΚΕΛ

Το «Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου» ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1926 κάτω από την επίδραση της Οκτωβριανής επανάστασης αλλά σε ένα περιβάλλον οικονομικής καθυστέρησης και χωρίς μαρξιστική και εργατική παράδοση. Το πρόγραμμα του ΚΚΚ επιχειρούσε να συσπειρώσει εργάτες και αγρότες ανεξαρτήτως θρησκείας και εθνότητας. Από την αρχή ακόμη υιοθέτησε την θέση της «αδιαφορίας» απέναντι στο θέμα της Ένωσης (σημασία έχει το ταξικό και όχι το εθνικό) και στην συνέχεια την θέση της ανεξαρτησίας και ακόμη αργότερα την θέση της αυτονομίας.

Τα «Οκτωβριανά» του 1931 αποτέλεσαν μια δοκιμασία για την θέση του στο εθνικό ζήτημα. Αρχικά κατήγγειλε τα γεγονότα ως «εθνικιστική, σωβινιστική προπαγάνδα της κυπριακής μεγαλοαστικής τάξης» και τα μέλη του συμμετείχαν μόνο με δική τους πρωτοβουλία στα γεγονότα. Όμως δυο μέρες μετά τον εμπρησμό του κυβερνείου η Κ.Ε. του κόμματος αναγκάστηκε να αλλάξει γραμμή και να καλέσει τα μέλη του να πάρουν μέρος στην εξέγερση στα πλαίσια ενός ενιαίου αντιιμπεριαλιστικού μετώπου.

Το 1941, στη θέση του ΚΚΚ, ιδρύθηκε το ΑΚΕΛ. Σκοπός του εγχειρήματος αυτού ήταν να ανοιχτεί το κόμμα στην κοινωνία ώστε να συμπεριλάβει και άλλους αριστερούς πλην των κομμουνιστών παρότι αρχικά καθοδηγείτο από το ΚΚ. Σύντομα το ΑΚΕΛ έκανε στροφή 180^ο στο θέμα της Ένωσης την οποία έθεσε ως στρατηγικό στόχο. Με αυτόν τον μακροπρόθεσμο στόχο αλλά εξαιτίας της μόνιμης έλλειψης εμπιστοσύνης στον ένοπλο αγώνα (λόγω των αρνητικών συσχετισμών) προσήλθε το 1948 στην «Διασκεπτική» (βλ. Δ4) από την οποία όμως απείχε η Εθναρχία και το ενωτικό μπλοκ. Τότε ήταν που έπεσε ως ενδιάμεσος στόχος το σύνθημα «Αυτοκυβέρνηση-Ένωση». Η αποτυχία της Διασκεπτικής, οι “συμβουλές” του Ζαχαριάδη (ο οποίος πίστευε ότι σύντομα ο ΔΣΕ θα έμπαινε νικητής στην Αθήνα!) και η απομόνωση του κόμματος από τον λαό λόγω της αποτυχίας της Διασκεπτικής, επανέφεραν το ΑΚΕΛ στο σύνθημα της Ένωσης (η γραμμή αυτή επικυρώθηκε από το συνέδριο του ΑΚΕΛ στις 27-29/8/1949).

(Η ίδρυση του βραχύβιου «Τροτσκιστικού Κόμματος Κύπρου» (δρούσε από το 1945 έως και το 1949) -το πιο πιθανόν στη Λευκωσία και τη Λεμεσό- ίσως να είχε σχέση με αυτήν την αλλαγή της γραμμής του ΑΚΕΛ.

Στο πρωτομαγιάτικο τεύχος του 1949 η εφημερίδα του κόμματος, «Εργάτης», δημοσίευε μεταξύ άλλων στην προκήρυξή του:

«ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ,

Η φετεινή Πρωτομαγιά ας μας βρει στις επάλξεις του αγώνα για το πέρασμα της εξουσίας στα χέρια του λαού μας, για την ΑΥΤΟΚΥΒΕΡΝΗΣΗ. Η προδοτική εγκατάλειψη του συνθήματος της Αυτοκυβέρνησης από μέρους της σταλινικής ηγεσίας και η υιοθέτηση του συνθήματος της Ένωσης πρέπει να μας κάνει να συνέλθουμε. Το αφιόνισμα της “Ένωσης” πρέπει να το σταματήσουμε εμείς οι ίδιοι. Να εξαναγκάσουμε τους κακή τη μοίρα ηγέτες των εργατικών μας οργανώσεων να μπούνε στον ορθό δρόμο της εξυπηρέτησης των εργατικών συμφερόντων. Αν αρνηθούνε, να τους παραμερίσουμε και να τραβήξουμε μπροστά, με μια καινούργια, μαχητική, ταξικά συνειδητή και αποφασιστική ηγεσία, για τον αγώνα για το πέρασμα της εξουσίας στα χέρια των εργατών - αγροτών. Η “Ένωση” δεν μπορεί να μας προσφέρει ούτε καλύτερους όρους δουλειάς, ούτε καλύτερα μεροκάματα, ούτε το κοινωνικό ξεσκλάβωμα μας να μας εξασφαλίσει. Μονάχα την αλλαγή των αλυσίδων μας θα μας φέρει. Τίποτε περισσότερο, τίποτε ολιγώτερο.»)

Στην δεκαετία του 1950 τέθηκε στην πράξη το ζήτημα της αποτίναξης του αποικιακού ζυγού και της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα μέσω του ένοπλου αγώνα (ουσιαστικά με αντάρτικο πόλεων και χτυπήματα ατομικής βίας). Μόνο που αυτό έγινε από την εθνικιστική Δεξιά και με την συμπαράσταση της Εθναρχίας και όχι από το ΑΚΕΛ. Η αποδοχή της τακτικής του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ (βλ. Ε2) από ευρύτατα λαϊκά στρώματα οδήγησε σε μια αυτοκριτική απόφαση της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ τον Μάιο του 1957 αλλά και πάλι εκείνο που επιβεβαίωνε ήταν η «ορθότητα της τακτικής του ενιαίου, παλλαϊκού, μαζικού δημοκρατικού αγώνα που απαρέκκλιτα ακολούθησε το κόμμα μας σε όλο το διάστημα».

Μετά το 1958 το ΑΚΕΛ συντάχθηκε με τον Μακάριο ο οποίος κατά την περίοδο της εξορίας είχε επίσης αναπροσανατολιστεί στην λύση της Ανεξαρτησίας και όχι της Ένωσης με την Ελλάδα –ενώ η ΕΟΚΑ παρέμενε στην θέση της για Ένωση μέσω του ένοπλου αγώνα.  

(Σπ. Σακελλαρόπουλου και Αλ. Αλέκου: «Η παράδοξη συνύπαρξη δυο κομμουνιστικών κομμάτων σε ένα: Η περίπτωση ΚΚΚ και ΑΚΕΛ»)

      

ΕΟΚ

Η «Εθνική Οργάνωσις Κύπρου» δεν ήταν κόμμα αλλά οργάνωση ε/κ που στόχευε στη ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ιδρύθηκε στις 26 Ιανουαρίου 1930, σε ευρεία παγκύπρια συνέλευση ε/κ παραγόντων στο μέγαρο της Αρχιεπισκοπής στη Λευκωσία. Επικεφαλής της τέθηκε ο αρχιεπίσκοπος Κύριλλος Γ΄ (1916 -1933), ενώ στην ανώτατη 37μελή ηγεσία της μετείχαν τα μέλη της Ιεράς Συνόδου, οι ε/κ «βουλευτές» του Νομοθετικού Συμβουλίου και άλλοι παράγοντες. Ουσιαστικά αποτέλεσε διάδοχο της Πολιτικής Οργανώσεως Κύπρου ενός σχήματος της Δεξιάς με επικεφαλής την Εκκλησία που είχε ιδρυθεί το 1921.

Η πρώτη ενέργεια της ΕΟΚ ήταν η διοργάνωση ενωτικών εκδηλώσεων στις 25 Μαρτίου του 1930, οπότε υπεγράφησαν ψηφίσματα υπέρ της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, τα οποία κι εστάλησαν στο Λονδίνο. Στις «βουλευτικές» εκλογές του Οκτωβρίου 1930, η ΕΟΚ υποστήριξε εκείνους τους υποψήφιους οι οποίοι πολιτεύονταν με το σύνθημα «Ἕνωσις καί μόνον Ἕνωσις», και που εξελέγησαν όλοι. Έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά την προετοιμασία των «Οκτωβριανών» (βλ. Δ1) αλλά στην συνέχεια διαλύθηκε μέσα στην περίοδο της «Παλμεροκρατίας» (βλ. Δ2).

ΕΡΕΚ

Η «Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις Κύπρου» ιδρύθηκε στις παραμονές της εξέγερσης του Οκτωβρίου του 1931 αν και οι απόψεις διίστανται περί της ακριβούς ημερομηνίας ιδρύσεως (από την άνοιξη του 1930 μέχρι τον Απρίλιο του 1931). Πάντως όπως διακήρυξε είχε σκοπό «τήν μετά φανατισμοῦ ἐπιδίωξιν τῆς μετά τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτειακοῦ συνόλου ἑνώσεως τῆς Κύπρου». Τα ιδρυτικά της μέλη ήταν ως επί το πλείστον εκπαιδευτικοί, γιατροί, δικηγόροι και έμποροι. Είχε την ατυχία –και την έλλειψη εμπειρίας και οργανωτικής δομής- να πέσει θύμα της περιόδου της «Παλμεροκρατίας» και να μην μπορέσει να επιβιώσει.

Η ΠΕΟ

H «Παγκύπρια Εργατική Ομοσπονδία» (ΠΕΟ) ιδρύθηκε το 1939 ως Παγκύπρια Συντεχνιακή Επιτροπή (ΠΣΕ) και αποτελούσε την κεντρική συνδικαλιστική οργάνωση των Κυπρίων εργαζομένων (στα τουρκικά "Tüm Kıbrıs İşçi Federasyonu"‎‎). Ελέγχεται παραδοσιακά από το ΑΚΕΛ και μάλιστα, όταν το 1955 το ΑΚΕΛ βγήκε εκτός νόμου, εξέφραζε τις θέσεις του. Οι δυο πρώτοι επικεφαλής της οργάνωσης ήταν ο Ανδρέας Φάντης (1941-43) και ο Ανδρέας Ζιαρτίδης (1943-87). Μετά τις τρομοκρατικές δράσεις της ΤΜΤ εναντίον των τ/κ Αριστερών σταδιακά η ΠΕΟ εγκαταλείφθηκε από τους τ/κ.

Συνεχίζεται>

Το κυπριακό μέχρι το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή (μέρος 1ο)

 

Συμπληρώνονται φέτος πενήντα χρόνια από το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο και είναι μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να κάνουμε μια μικρή ανασκόπηση των γεγονότων που προηγήθηκαν καθώς είμαι απολύτως βέβαιος πως οι περισσότεροι μένουν στην εισβολή αλλά αγνοούν τις αιτίες του διχασμού του κυπριακού λαού. Θα επιμείνουμε στην περίοδο της «αγγλοκρατίας» -και ιδιαιτέρως στην 50ετία που προηγήθηκε της ίδρυσης του ανεξάρτητου κυπριακού κράτους- και στην συνέχεια στα γεγονότα που οδήγησαν στην τουρκική εισβολή. Με μια μεγάλη σημείωση όμως: τα γεγονότα θα περιγραφούν σε πολύ συνοπτικές γραμμές ενώ πολλά γεγονότα της κρίσιμης περιόδου είτε δεν έχουν φωτιστεί αρκετά είτε κάθε πλευρά που διαμόρφωσε το κυπριακό τα φωτίζει με τον δικό της προβολέα…

--ο--

Η Κύπρος πέρασε στην κυριαρχία του Γκι ντε Λουζινιάν το 1192 και αποκόπηκε από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία. Η περίοδος της φραγκοκρατίας και αργότερα της βενετοκρατίας έληξαν όταν το 1570-72 οι οθωμανοί ολοκλήρωσαν την κατάκτηση του νησιού. Μέρος του πληθυσμού –σε μεγαλύτερη συχνότητα απόγονοι Λατίνων- εξισλαμίστηκαν με τη θέληση τους ή με τη βία και είναι αυτοί μαζί με κάποιους μετανάστες από την Μ. Ασία αποτέλεσαν τους προγόνους των μετέπειτα τουρκοκυπρίων (τ/κ). Μάλιστα μέρος αυτών των εξισλαμισθέντων παρέμειναν για κάποιο διάστημα κρυφά πιστοί στην χριστιανική θρησκεία (αποκληθέντες και «λινοβάμβακοι»).

Κατά την διάρκεια της οθωμανοκρατίας σημειώθηκαν εξεγέρσεις και σφαγές αλλά απείχαν από το να χαρακτηριστούν ως εθνικές. Οφείλονταν κυρίως στην κακοδιοίκηση και την βαριά φορολογία που επέβαλε η Πύλη (μάλιστα δυο μεγάλες εξεγέρσεις, το 1670 και το 1764, είχαν επικεφαλής μουσουλμάνους πρόκριτους).

Εθνικό κίνημα μεταξύ των χριστιανών Κυπρίων (ε/κ) άρχισε να δημιουργείται στις αρχές του 19^ου αιώνα και να σχηματοποιείται με αφορμή την ελληνική επανάσταση. Μάλιστα έγινε προσπάθεια από μέρους τους να συμπεριληφθεί η Κύπρος στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος χωρίς επιτυχία. Πάντως με τις μεταρρυθμίσεις του 1839 και του 1856 οι Κύπριοι κατάφεραν να βελτιώσουν την θέση τους και αποκτήσουν κοινοτικές και ατομικές ελευθερίες.

 

Α. Η Κύπρος στην Βρετανία

Η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ και η θαλάσσια οδός που συνέδεε τη Βρετανία με τις Ινδίες έκανε χρήσιμη την Κύπρο για την πολιτική της αυτοκρατορίας. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος και η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (3/3/1878) έφερε σε δύσκολη θέση τον σουλτάνο. Ως αντάλλαγμα της βοήθειας που δόθηκε στην οθωμανική αυτοκρατορία από τη Βρετανία της παραχωρήθηκε η Κύπρος, αν και η παραχώρηση αρχικά είχε προσωρινό χαρακτήρα. Η συμμετοχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας στον Α ΠΠ στο πλευρό της Γερμανίας έδωσε την ευκαιρία στη Βρετανία να ανακηρύξει την Κύπρο αναπόσπαστο τμήμα της βρετανικής αυτοκρατορίας και οι Κύπριοι να γίνουν Βρετανοί υπήκοοι. Η Συνθήκη της Λωζάνης (1923) ήρθε να επισημοποιήσει το νέο καθεστώς.

 

Α1. Ελληνοβρετανικές επαφές για το κυπριακό μέχρι την Συνθήκη της Λωζάνης

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν ο πρώτος Έλληνας πολιτικός που είχε ένα συγκεκριμένο σχέδιο για το κυπριακό ζήτημα. Το σχέδιο αυτό έπαιρνε υπόψη του τόσο το ευρύτερο σχέδιο της «Ελλάδας των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων» όσο και αναγνωρισμένες διεθνείς αρχές καθώς και τις συμμαχικές σχέσεις Ελλάδας - Βρετανίας. Πίστευε ότι η Ένωση ήταν δυνατό να επιτευχθεί μόνο σταδιακά και περνώντας από διάφορες συνταγματικές φάσεις ως πρόβλημα μεταξύ Βρετανίας και ε/κ, με την Ελλάδα να τηρεί «ουδέτερη» στάση και ν' ακολουθεί μη επεμβατική πολιτική. Αυτή πολιτική ακολουθήθηκε ενόσω ο Βενιζέλος δέσποζε της πολιτικής σκηνής (στην περίοδο 1912 –1935). 

Μια πρώτη σοβαρή πιθανότητα επίτευξης της Ένωσης χάθηκε όταν το 1912-13 η Ελλάδα θα μπορούσε να πάρει την Κύπρο σε αντάλλαγμα λιμενικών διευκολύνσεων προς την Βρετανία η οποία, από την πλευρά της, θα μπορούσε να χρησιμοποιεί το Αργοστόλι για τον στρατό της (ο Τσώρτσιλ θεωρούσε τη ρύθμιση αυτή ως μέρος μιας γενικότερης συμφωνίας). Όμως τελικά η λύση αυτή δεν ευοδώθηκε καθώς είχε ήδη δημιουργηθεί ρήγμα μεταξύ των βενιζελικών και των (φιλογερμανών) βασιλικών.

Η Βρετανία επανήλθε μετά το ξέσπασμα του Α ΠΠ δίνοντας την Κύπρο ως αντάλλαγμα της συμμετοχής της Ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ αλλά η κυβέρνηση του Αλ. Ζαΐμη, που είχε διαδεχθεί τον Βενιζέλο, απέρριψε την αγγλική προσφορά (17/10/1915).

Με την λήξη του Α ΠΠ, ο Βενιζέλος, μεταξύ των άλλων ελληνικών διεκδικήσεων προέβαλε και την ένωση της Κύπρου. Όμως το αίτημα για την Κύπρο ήταν πολύ προβληματικό καθώς η διεκδίκηση όχι μόνο απευθυνόταν στην ίδια την (σύμμαχο) Βρετανία (αν και ο Λόυδ Τζώρτζ δήλωσε πως η εκχώρηση της Κύπρου στην Ελλάδα ήταν ζήτημα δικαιοσύνης και ηθικής) αλλά και επειδή υπήρχαν και άλλες διεθνείς αντιδράσεις καθώς η Κύπρος εμπλεκόταν στον διαμοιρασμό της Ανατ. Μεσογείου μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας. Τελικά, τον Αύγουστο του 1920 ο Βενιζέλος ανακοίνωσε σε αντιπροσωπεία ε/κ την απόφαση της Βρετανίας να μη παραχωρήσει την Κύπρο (σχετική ανακοίνωση εξέδωσε και το αγγλικό υπουργείο Αποικιών δυο μήνες αργότερα).

Η Μικρασιατική καταστροφή έβαλε τέλος σε κάθε σκέψη περί Ένωσης. Το θετικό για τους ε/κ ήταν ότι η κεμαλική, πλέον, Τουρκία παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα ή διεκδίκηση στο νησί στα πλαίσια των αμοιβαίων υποχωρήσεων, βάσει των οποίων και η Ελλάδα έχασε μερικές περιοχές, όπως η ανατολική Θράκη.

Το ζήτημα έκλεισε λίγο αργότερα, το 1925, όταν η Αγγλία προχώρησε στην ανακήρυξη της Κύπρου σε αποικία του Στέμματος.

(Ο Βενιζέλος και το κυπριακό)

 

Α2. Η βρετανική διοίκηση

 

Αρμοστής/Κυβερνήτης

Τον τίτλο του ύπατου αρμοστή έφεραν οι Βρετανοί διοικητές της Κύπρου από τον Ιούλιο του 1878 μέχρι και τον Μάιο του 1925 (σε αυτό το διάστημα υπηρέτησαν συνολικά εννέα ύπατοι αρμοστές). Στην συνέχεια και μέχρι την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας οι διοικητές της Κύπρου έφεραν τον τίτλο του κυβερνήτη (Governor). Υπό την εποπτεία του αρμοστή λειτουργούσε και η διοικητική κρατική μηχανή η οποία ονομαζόταν αρμοστεία.

Τις επαρχίες διοικούσαν διοικητές και ο λαός εξέλεγε τους δημοτικές και κοινοτικές αρχές.

Εκτελεστικό Συμβούλιο

Σώμα που που ασκούσε την εκτελεστική εξουσία στο νησί κατά την διάρκεια της αγγλοκρατίας. Το πρώτο Εκτελεστικό Συμβούλιο αποτελείτο από τον πρώτο ύπατο αρμοστή σερ Γκάρνετ Γούλσλεϋ μαζί με τρεις Βρετανούς αξιωματούχους (τον αρχιγραμματέα, τον αρχιλογιστή και τον δικηγόρο του Στέμματος) και τρεις Κύπριους (δυο χριστιανούς και έναν μουσουλμάνο). Το Εκτελεστικό Συμβούλιο μετατρεπόταν και σε νομοθετικό σώμα τους πρώτους μήνες της αγγλικής κατοχής, προκειμένου να εκδίδονται τα διάφορα διατάγματα (αργότερα σχηματίστηκε χωριστό νομοθετικό σώμα, το Νομοθετικό Συμβούλιο).

Ουσιαστικά όμως την Κύπρο κυβερνούσε ο ύπατος αρμοστής (αργότερα ο κυβερνήτης), βοηθούμενος από Βρετανούς αξιωματούχους. Για σοβαρά θέματα, οι αποφάσεις λαμβάνονταν στο Λονδίνο. Τα μέλη του Εκτελεστικού Συμβουλίου που κατάγονταν από την Κύπρο διορίζονταν από τον αρμοστή και είχαν ρόλο καθαρά συμβουλευτικό. Αργότερα, όταν εντάθηκε το ενωτικό κίνημα των Ελλήνων Κυπρίων, αυτοί δεν μετείχαν στο Εκτελεστικό Συμβούλιο.

Νομοθετικό Συμβούλιο

Ήταν ένα είδος Βουλής που είχε παραχωρήσει η Βρετανική κυβέρνηση στους Κύπριους. Το Σώμα αυτό πήρε την τελική του μορφή το 1882 ενώ οι πρώτες εκλογές «βουλευτών» έγιναν τον Μάϊο του επόμενου έτους. Το Συμβούλιο αποτελείτο από έξι ανώτερους Βρετανούς υπαλλήλους που διορίζονταν από τον ύπατο αρμοστή και δώδεκα εκλεγμένα μέλη, τρεις «μωαμεθανούς» -δλδ τ/κ- και εννιά «μη μωαμεθανούς» -δλδ ε/κ. Πρόεδρος του Ν.Σ. ήταν ο ύπατος αρμοστής και αργότερα ο κυβερνήτης της Κύπρου. Μετά την ανακήρυξη της Κύπρου ως αποικίας του Στέμματος (1925) η αναλογία έγινε: εννιά διορισμένοι Βρετανοί υπάλληλοι, δώδεκα ε/κ και τρεις τ/κ. Σε περίπτωση ισοψηφίας ψήφιζε και ο αρμοστής (και αργότερα ο κυβερνήτης). Με αυτές τις αναλογίες όμως, και επειδή συνήθως οι τ/κ «βουλευτές» ψήφιζαν μαζί με τους Βρετανούς, οι αποφάσεις έβγαιναν ουσιαστικά από τον αρμοστή (και τον κυβερνήτη)! Μάλιστα υπήρχε η δικλείδα ασφαλείας του δικαιώματος βέτο της βασίλισσας της Βρετανίας σε περίπτωση που κάποιος τ/κ ψήφιζε μαζί με τους ε/κ!

Γνωμοδοτικό Συμβούλιο

Το Γνωμοδοτικό Συμβούλιο ήταν ένα σώμα διορισμένων πολιτών (τέσσερεις ε/κ και ένας τ/κ) με τριετή θητεία που δημιούργησαν οι Βρετανοί μετά τα Οκτωβριανά προς αντικατάσταση του Νομοθετικού Συμβουλίου το οποίο και καταργήθηκε επί Παλμεροκρατίας (το Εκτελεστικό Συμβούλιο, αν και παρέμεινε, αποτελείτο πλέον μόνο από πέντε Βρετανούς επιτρόπους).

Το Γνωμοδοτικό Συμβούλιο παρέμεινε ως η μονή επίσημη αρχή στην οποία συμμετείχαν Κύπριοι μέχρι την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ.

 

Β. Η Εθναρχία

Θα μπορούσε ο οποιοσδήποτε να αναρωτηθεί για ποιο λόγο βρέθηκε επικεφαλής του κυπριακού λαού στον αγώνα για ανεξαρτησία (ή και για Ένωση με την Ελλάδα) ένας αρχιεπίσκοπος. Η απάντηση έρχεται εύκολα αν συνυπολογίσουμε το οθωμανικό παρελθόν της Κύπρου (1570-1878): ο σουλτάνος εκχωρούσε μια σειρά από δικαιώματα στην ηγεσία της χριστιανικής Εκκλησίας με αντάλλαγμα την υποχρέωση της ηγεσίας να κρατά υποταγμένο το ποίμνιο ώστε να μην ξεσπούν εξεγέρσεις και να γίνεται απρόσκοπτα η συλλογή των φόρων. Δηλαδή η ηγεσία της Εκκλησίας, τόσο σε κεντρικό όσο και σε τοπικό επίπεδο, έγινε μέρος της οθωμανικής διοίκησης με ανταλλάγματα προνομίων, υποχρεώσεις αλλά και ποινές. Κατά την περίοδο της Οθωμανική περίοδο βρήκε  την πλήρη εφαρμογή της η εθναρχική ιδιότητα της Κυπριακής Εκκλησίας.

Οι όροι εθνάρχης και εθναρχία, που αναφέρονται ήδη στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη και σε αρχαίους και Χριστιανούς συγγραφείς, επικράτησαν για να δηλώσουν τόσο τις κοσμικές ευθύνες (άρα την φορολογική και αστική δικαιοδοσία της ηγεσίας επί του ποιμνίου) όσο και την πνευματική ευθύνη της ηγεσίας.

Οι φοροσυλλεκτικές αρμοδιότητες του αρχιεπισκόπου-εθνάρχη και των επισκόπων του, οι οποίες ασκούνταν σε συνεργασία με τον δραγομάνο του σεραγίου, δημιούργησαν ένα σώμα αξιωματούχων των δυο συστημάτων (Εκκλησίας και δραγομάνου) που ανήκαν στις διακεκριμένες οικογένειες του νησιού. Η «κάστα» αυτή περιστοίχιζε τον αρχιεπίσκοπο και τους επισκόπους, και κυριαρχούσε στον εθναρχικό θεσμό μέχρι τέλους της οθωμανοκρατίας.

Η Εθναρχία κατά την “αγγλοκρατία”

Μετά την κατάκτηση της Κύπρου οι Βρετανοί, προσάρμοσαν τον εθναρχικό ρόλο της εκκλησιαστικής ηγεσίας στην νέα κατάσταση αναγνωρίζοντας άτυπα τον εκάστοτε αρχιεπίσκοπο ως τον εκπρόσωπο και ηγέτη των ε/κ αφού και χρειάζονταν έναν συνομιλητή από το κατακτημένο λαό και δεν ήσαν διατεθειμένοι να παραχωρήσουν ουσιαστικά πολιτικά δικαιώματα. Η εθναρχική ιδιότητα του αρχιεπισκόπου Κύπρου εκφράστηκε σε πολλές περιπτώσεις:

την υποδοχή και προσφώνηση του πρώτου Βρετανού Κυβερνήτη (σερ Γκάρνετ Γούλσλεϋ) από τον αρχιεπίσκοπο Σωφρόνιο,

τον μητροπολίτη Κιτίου και βουλευτή Νικόδημο Μυλωνά που ήταν από τους πρωταγωνιστές της εξέγερσης του Οκτωβρίου 1931 και εξορίστηκε γι' αυτό,

τον μητροπολίτη Κυρήνειας Μακάριο (και μετέπειτα αρχιεπίσκοπο Μακάριος Β΄) που επίσης εξορίστηκε,

φυσικά τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο (Μακάριο Γ') που το 1956 διεξήγαγε συνομιλίες με τον Άγγλο κυβερνήτη σερ Τζων Χάρτιγκ για λύση του Κυπριακού ζητήματος, που το 1959 υπέγραψε τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου και που ήταν ο πρώτος εκλεγμένος πρόεδρος της κυπριακής δημοκρατίας.

Η δεσπόζουσα θέση του αρχιεπισκόπου και της ηγεσίας της Εκκλησίας δεν αναγνωριζόταν μόνο από τους Βρετανούς αλλά κυρίως από τον ε/κ λαό που τους αναγνώριζε τον ρόλο της εθνικής και πολιτικής ηγεσίας. Τον ρόλο αυτόν του αρχιεπισκόπου ισχυροποιούσε και νομιμοποιούσε το γεγονός ο προκαθήμενος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κύπρου εκλεγόταν με ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν οι χριστιανοί της Κύπρου.

Έτσι, με τον αρχιεπίσκοπο να είναι ταυτόχρονα και εθνικός και πολιτικός ηγέτης των ε/κ, η ίδια η Κυπριακή Εκκλησία διαδραμάτιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στα εθνικά, πολιτικά, πολιτιστικά, εκπαιδευτικά, κοινωνικά, ακόμη και αγροτικά και οικονομικά ζητήματα του νησιού.

Μετά το τέλος του Β ΠΠ ο θεσμός της Εθναρχίας διευρύνθηκε με τη δημιουργία Εθναρχικού Συμβουλίου στο οποίο μετείχαν και πολλοί πολίτες, Εθναρχικού Γραφείου που λειτουργούσε μόνιμα και Γραφεία Εθναρχίας στην Αθήνα και στο Λονδίνο. Η Εθναρχία εξέδιδε και το περιοδικό Ελληνική Κύπρος.

Στην διάρκεια του ένοπλου αγώνα για την απελευθέρωση η Εθναρχία είχε αναλάβει την χρηματοδότηση ενώ και για αρκετά χρόνια αργότερα διαδραμάτισε τον βασικό ρόλο στην διακυβέρνηση του νησιού.

 

Συνεχίζεται>